MEOS is vanaf het voorjaar 2018 getest in tien regio's, waaronder in Utrecht, Den Haag, Delft, Amsterdam, Rotterdam, Apeldoorn en de Landelijke Eenheid. De resultaten van de pilot, die afgelopen zomer beschikbaar zouden zijn, laten op zich wachten – GroenLinks heeft daar inmiddels vragen over gesteld aan de minister.

Op de app kunnen politieagenten, door een kenteken of adres in te voeren, zien of een voertuig of adres dat ze willen controleren onlangs al vaker is gecontroleerd. Die info kan helpen bij de beslissing een voertuig of adres al dan niet nogmaals aan een controle te onderwerpen. Is dat het geval, dan kan de agent achteraf specifieke informatie over de reden en uitkomst daarvan invoeren.

Cruciaal voor het krijgen van inzicht in etnisch profileren, is dat er altijd informatie wordt vastgelegd, ongeacht de vraag of de controle iets opleverde. Maar daar denkt de politie anders over. Volgens Van Nieuwert 'past dat niet in onze werkelijkheid'. Hij zegt: "Als je nuttige info wilt, moet je nuttige info invoeren. Als je een controle doet en er blijkt niets aan de hand, moet je dan de systemen vullen terwijl er niets is gebeurd?"

Punt is dat er volgens mensen die etnisch worden geprofileerd, juist wél iets is gebeurd: ze zijn immers gecontroleerd. Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete, een organisatie die zich inzet voor het uitbannen van etnisch profileren: "Dat een controle niets oplevert, is ontzettend nuttige informatie, voor zowel burgers als voor de politie. Door goed te registreren kan de politie mogelijk voorkomen dat burgers niet overbodig worden gestopt. Juist daarom moeten zij inzicht creëren in controles die niets opleveren."

Rapper Typhoon

Etnisch profileren gebeurt als mensen aan een 'pro-actieve controle' worden onderworpen op basis van hun huidskleur of etniciteit in plaats van op objectief gedrag. Als bekende Nederlanders ermee te maken krijgen en er aandacht voor vragen, laait de discussie op. Zo werd rapper Typhoon in 2016, zo gaf de betreffende agent toe, op basis van zijn huidskleur in combinatie met zijn auto, aangehouden. Typhoon schreef op zijn Instagram-account: "Dit is helaas de zoveelste keer dat dit mij overkomt en dan ben ik nog 'bekend' en is de sfeer na herkenning minder gespannen. Velen hebben dat voorrecht niet." Ook Kenneth Vermeer, doelman van Feyenoord, beklaagde zich over veelvuldige politiecontroles. In de film 'Verdacht', eind vorig jaar uitgebracht, vertellen verschillende mensen over hun ervaringen met het fenomeen.

Etnisch profileren is verboden. De politie mag alleen mensen controleren als daar een concrete, objectieve aanleiding voor is en niet op basis van huidskleur of etniciteit. Daar is ook een zogeheten 'handelingskader' voor, waarin gedetailleerd beschreven staat hoe een goede proactieve controle moet worden uitgevoerd. Uit een onderzoek in Amsterdam, een stad die zichzelf ziet als voorloper op het gebied van het bestrijden van etnisch profileren, blijkt dat slechts een kwart van de agenten het handelingskader kent.

Stopformulier

De data die de MEOS-app overlevert, geeft op zichzelf geen inzicht in de mate van etnisch profileren. Dat inzicht ontstaat pas als de data - bijvoorbeeld door het CBS of andere onderzoekers - wordt gekoppeld aan die van de Gemeentelijke Basisadministratie. Zou dat elk kwartaal, half jaar of jaar gebeuren, dan zouden trends in etnisch profileren zichtbaar worden en kan er gericht actie tegen worden ondernomen. Overigens geeft dat nog een beperkt beeld omdat de app alleen werkt op kenteken en adres, en niet toepasbaar is op mensen die zich lopend, fietsend of anderszins in de openbare ruimte bevinden.

Als MEOS veel wordt gebruikt of het gebruik ervan zelfs verplicht wordt gesteld én de data wordt gekoppeld aan andere data, functioneert MEOS feitelijk als zogeheten 'stopformulier'. Op zo’n formulier leggen agenten alle informatie rondom controles op straat vast. In onder andere het Verenigd Koninkrijk worden stopformulieren al jaren gebruikt maar in Nederland stuit invoering op fel verzet binnen de politie, met name vanwege de administratieve lasten.

De verplichting tot gebruik van de app komt er dan ook niet, laat politieman Nieuwert weten: "We blijven de app ontwikkelen zodat de diender hem nog leuker, nog mooier, nog interessanter vindt en daardoor nog beter bijdraagt aan professionele controles. Het gaat ons níet om de wetenschapper, níet om de politicus, níet om de journalist, maar om het controlewerk op straat."

Nieuwert stelt dat etnisch profileren vanzelf minder wordt als de professionaliteit van controles toeneemt. "Ik heb af en toe een beetje last van organisaties die me in de nek hijgen dat het allemaal vastgelegd moet worden omdat het dan controleerbaar is, maar wat ik wil is dat de diender snapt dat hij professioneel moet controleren en dat niet moet doen op basis van vooroordelen. Maar om nou alles te gaan vastleggen."

Op de vraag hoe de app dan gaat bijdragen aan het tegengaan van etnisch profileren, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, laat het Ministerie van Veiligheid en Justitie weten er net zo in te staan als de politie. Woordvoerder Julia Rademaker: "Door de uitvoering van controles te professionaliseren en deze uitvoering met techniek te ondersteunen, zal etnisch profileren worden tegengegaan. Om (ook onbewuste) discriminatie door de politie tegen te gaan, wordt er met name ingezet op bewustwording. Het handelingskader helpt daarbij, maar ook krijgt het fenomeen de nodige aandacht in de politieopleidingen en trainingen."

Schalkwijk van Controle Alt Delete reageert: "De politie zou niet de controles maar de burger centraal moeten stellen. Het is de verantwoordelijkheid van de politie dat er niet - al dan niet onbewust - gediscrimineerd wordt door agenten. Artikel 1 van de Grondwet, dat discriminatie verbiedt, moet leidend zijn. Het gebruik van de app zoals de politie het voor ogen heeft, is te vrijblijvend."

De 'trechter' van het justitiële systeem

Uit recente cijfers van het CBS blijkt dat de kans om verdachte te worden voor Nederlanders met een niet-westerse migratieachtergrond bijna vier keer zo hoog is als voor Nederlanders zonder migratieachtergrond. In 2006 was die kans nog 3,1 keer zo hoog.

Volgens Willemijn Bezemer, promovendus sociologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en gespecialiseerd in de relatie tussen jongeren en de politie, delven mensen met een niet-westerse migratieachtergrond in elke stap in de 'trechter' van het justitiële systeem het onderspit en vormen pro-actieve controles daarop geen uitzondering. Die kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat mensen met een niet-westerse migratieachtergrond vaker verdachte worden.

"In situaties waar er geen aanhouding had hoeven plaatsvinden, kunnen interacties met de politie escaleren", zegt Bezemer. "Dit kan leiden tot een registratie als verdachte. Dit betekent dat wanneer de politie bovengemiddeld veel pro-actieve controles uitvoert bij mensen van niet-westerse herkomst, zij ook gemiddeld vaker geregistreerd zullen worden als verdachte, aangezien de kans groter is dat crimineel gedrag onder deze groep ontdekt zal worden in vergelijking tot een groep die minder vaak gecontroleerd wordt."

Witteboordencriminaliteit

Nederlanders met een niet-westerse migratieachtergrond hebben een grotere kans op een gevangenisstraf of een taakstraf, terwijl Nederlanders zonder migratieachtergrond iets meer kans hebben op een geldboete.

Bezemer plaatst er een kanttekening bij: "Ongelijkheid in de strafketen is een complex proces dat niet aan één of twee oorzaken te wijten is. Wat bijvoorbeeld ook een rol speelt, is de focus van de politie op bepaalde typen delicten die meer worden gepleegd door etnische minderheden. Fraude en witteboordencriminaliteit worden vaak door autochtone Nederlanders gepleegd en dat krijgt weinig aandacht van de politie. Ook de ongelijke geografische verdeling van etnische minderheden speelt een rol: zij wonen vaker in steden, waar de politie anders opereert dan in dorpen."

Meten is weten, vindt Schalkwijk van Controle Alt Delete. "De grote vraag blijft hoe de politie meetbaar kan maken dat etnisch profileren daadwerkelijk wordt teruggedrongen. Dat is cruciaal om het vertrouwen in en de legitimiteit van de politie te versterken."

Geschreven door Frederike Geerdink.