Het is een winderige, bewolkte dag als de Arctic Princess langzaam de Eemshaven binnenvaart. Zeven dagen eerder is het koelschip vertrokken uit het ijskoude Moermansk, een Russische stad aan de Barentszzee die bekendstaat om haar visserij en marinebasis, beladen met tonnen bevroren vis in haar ruim.

Rustig kabbelend wordt het door een sleepboot eind maart de haven van Groningen binnengebracht. Het 70 meter lange schip valt daar nauwelijks op. Deels door de zwart geschilderde zijden van het schip, maar ook omdat het wegvalt tussen de kolossale windmolens die over het haventerrein verspreid staan. De vele Duitse toeristen die aan de kade klaarstaan om de oversteek naar het eiland Borkum te maken, kijken niet op of om. Alleen scheepsspotter Jan valt het op. Hij zit in zijn auto te wachten, fotocamera in de aanslag. “Daar komen de Russen!”, roept hij. Maar niemand lijkt het te horen.

Pointer dook samen met internationale partners in de import van Russische vis. We verzamelden data over de bewegingen van vissersschepen, onderzochten de bedrijven achter de visserij en spraken met inlichtingendiensten en deskundigen. Daaruit blijkt dat we wellicht een hoge prijs betalen voor de bevroren vis die ons land binnenkomt. Met de import van Russische kabeljauw stellen we ons namelijk bloot aan mogelijke spionage en sabotage, en sponsoren we de oorlog in Oekraïne.

Russische vis

De Arctic Princess die eind maart in de Eemshaven aanlegt behoort tot de vloot van een van de grootste visserijbedrijven van Rusland: Norebo. Het bedrijf, met meer dan een dozijn kantoren in Rusland, Groot-Brittannië, Duitsland, Nederland en Hongkong, heeft meer dan 40 schepen tot zijn beschikking. Het zijn voornamelijk vissersschepen, die kabeljauw en koolvis uit de Noorse Zee, Barentszzee en Stille Oceaan halen. Met koelschepen wordt de vangst vervolgens tweewekelijks in grote hoeveelheden naar Nederland gebracht. Waar het onder de merknaam Glacialis als bevroren kibbeling en lekkerbekjes wordt verkocht.

De koelschepen zijn de enige Russische schepen die Nederlandse havens nog mogen binnenvaren. Andere schepen mogen onder de Europese sancties, opgelegd vanwege de oorlog die Rusland voert in Oekraïne, ons land niet meer binnenkomen. Maar voedselimport uit Rusland is nog steeds toegestaan.

Grootste importeur

Nederland is hét knooppunt voor Russische vis in Europa. Ons land wordt steevast als een van de grootste importeurs genoemd door het Russische Federale Agentschap voor Visserij, naast China en Zuid-Korea. In 2023 exporteerde Rusland volgens het Agentschap 138.000 ton vis naar Nederland, 4 procent meer dan een jaar eerder. Hoe betrouwbaar die gegevens zijn, is echter niet duidelijk.

Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) houdt ook cijfers bij over de invoer van Russische vis. Daaruit blijkt dat Nederland in 2022 in totaal voor 184 miljoen euro aan vis importeerde uit Rusland. Een klein deel, met een waarde van 24 miljoen euro, is voor eigen consumptie. De rest is bestemd voor doorvoer naar onder andere Zuid-Europa, Duitsland en China.

Wat precies het aandeel van Norebo in die handel is, valt niet te achterhalen. De douane houdt het niet bij, laat een woordvoerder weten. In de duizenden AIS-gegevens (locatiegegevens van schepen) die we sinds januari van dit jaar verzamelen, zien we wel dat alleen koelschepen van Norebo bij onze havens aanleggen. Andere Russische visserijbedrijven varen niet naar Nederland of andere Europese havens.

Kibbeling

De Arctic Princess en vijf andere koelschepen van Norebo brengen hun bevroren kabeljauw al zeker sinds 2014 naar koelhuizen in Velsen en de Eemshaven. Dit blijkt uit een kaart van Global Fishing Watch, een non-profitorganisatie die onderzoek doet naar illegale visserij. Maar waarschijnlijk varen ze de route al veel langer. Zo spreekt een rapport van Greenpeace al over de aanvoer in 2006. En werd een van de koelschepen in 2005 in de Eemshaven gespot.

Economisch gezien levert de Russische vishandel ons dus al decennia veel op. Maar sindsdien is de situatie wel veranderd. Deels door de ontwikkeling van de Eemshaven als militaire haven en knooppunt voor onderzeese datakabels, de oorlog in Oekraïne en dreigingen op zee. Maar ook omdat de Russische vissersvloot een andere rol heeft gekregen.

Andere missie

Het is goed mogelijk dat de Arctic Princess, en ook de andere koelschepen van Norebo, hier niet alleen zijn om vis te brengen. Een vissersboot is namelijk niet gewoon een vissersboot, volgens het Kremlin. Het is ook een middel dat kan worden ingezet om andere landen te bespioneren of aan te vallen.

Ruslands president Vladimir Poetin heeft dat duidelijk omschreven in de maritieme doctrine, een strategisch document waarin de ontwikkelingen en doelstellingen van de Russische marine staan omschreven. Enkele maanden na de invasie van Oekraïne in 2022 past Poetin in een decreet, een presidentiële wet, de doctrine aan en legt veel nadruk op de inzet van civiele schepen, met name de vissersvloot en transportschepen, voor militaire doeleinden.

Civiele schepen en hun bemanning zijn van “strategisch belang voor het vergroten van de maritieme paraatheid” staat in het document. Zeelieden worden daarom van tevoren getraind en hun schepen aangepast, zodat ze kunnen worden “opgenomen in de Russische strijdkrachten” en worden “voorbereid op operaties in oorlogstijd”, zo staat in artikelen 84 en 85.

En ook in vredestijd moeten “transport-, visserij- en gespecialiseerde schepen” ingezet kunnen worden voor “speciale operaties uitgevoerd door de strijdkrachten van de Russische Federatie”. Met andere woorden: de Russische vissersvloot en diens bemanning staan altijd tot de beschikking van het Russische leger. In hoeverre dit inmiddels ook in de praktijk geldt voor de hele Russische vissersvloot is onduidelijk.

'Viskoning'

In elk geval moet Norebo zich wettelijk gezien aan deze doctrine houden. En als er een verzoek komt van het Kremlin kan het bedrijf daar vermoedelijk ook weinig weerstand tegen bieden omdat het in zakelijk opzicht afhankelijk is van president Poetin. De onderneming is in handen van de Russische oligarch Vitaly Orlov, wiens vermogen door het Amerikaanse tijdschrift op bijna twee miljard dollar wordt geschat. En Russische oligarchen leven bij de gratie van Poetin.

Een dochteronderneming van Norebo heeft volgens de Noorse krant DN zelfs financiële steun gegeven aan de partij van de Russische president. De krant zag in donatielijsten dat Orlov’s bedrijf Rybprominvest in 2017 één miljoen roebel (zo'n 15.000 euro) aan Poetins’ partij Verenigd Rusland heeft betaald. Norebo ontkent de donatie desgevraagd.

De “viskoning”, zoals Orlov ook wel wordt genoemd, is ook in zakelijk opzicht afhankelijk van Ruslands president. In 2021 kocht Norebo de Petropavlovsk Kamchatskiy haven in het Russische Verre Oosten. De haven wordt gebruikt om de enorme Russische vissersvloot te onderhouden. Ook schepen van de kustwacht, onderdeel van de Russische inlichtingendienst FSB, worden er gerepareerd.

In opdracht van Poetin, die inziet dat de visserij een belangrijke inkomstenbron is voor Rusland, wordt de haven sinds 2021 flink uitgebreid. In een promotievideo geeft de president aan dat het project zijn speciale aandacht heeft en de bestuurders in Kamtsjatka vertellen dat het project alleen zo snel van de grond is gekomen, omdat Poetin dat wil. Zonder zijn steun is er geen geld beschikbaar en verliest Norebo de haven.

Oekraïne heeft Orlov inmiddels als “sponsor van de oorlog” op een sanctielijst gezet. Maar waarom daartoe is besloten, wil het Oekraïense Agentschap voor de preventie van corruptie ons desgevraagd niet vertellen.

‘Militaire zeehaven’

De maritieme doctrine en de band tussen Norebo en Poetin werpen dus een heel ander licht op de Arctic Princess, als het eind maart ongemoeid de Eemshaven binnenvaart. Want daar legt het, zoals gebruikelijk voor de schepen van Norebo, aan bij een koelhuis dat op steenworp afstand ligt van een militair terrein van Defensie. Een terrein waar jeeps, vrachtwagens, rupsvoertuigen en ander militair materieel klaarstaat om te worden verscheept.

Defensie maakt al tientallen jaren gebruik van de Eemshaven als ‘militaire zeehaven’. Er staat geregeld materieel dat bedoeld is voor missies en oefeningen waaraan Nederlandse militairen deelnemen. Maar ook NAVO-bondgenoten en partners binnen de EU maken steeds vaker gebruik van de Eemshaven om militair materieel te vervoeren.

De bemanning van de Arctic Princess heeft goed zicht op dat militaire terrein. Het Russische schip ligt er aan dezelfde kade nog geen 600 meter vandaan. Dat klinkt misschien ver, maar het zicht is onbelemmerd. Vanaf het koelschip is alle militaire activiteit goed te zien. En is dat niet het geval, dan kan de Russische bemanning, die 6 tot 8 dagen in de Eemshaven verblijft, er makkelijk naartoe wandelen. Er zijn immers geen hekken die ze tegenhouden.

Spionage

Er zijn genoeg voorbeelden van Russische zeelieden en vissersschepen die hoogstwaarschijnlijk worden ingezet voor spionage. Zo werd de Taurus, een vissersschip van Norebo, meerdere keren gespot in de buurt van Amerikaanse kernonderzeeërs. Op vier verschillende momenten vaart de Taurus plotseling voorbij als de onderzeeërs aan de oppervlakte komen.

En de Belgische omroep VRT meldt vanochtend dat een Russisch vissersschip mogelijk betrokken was bij de sabotage van een gaspijpleiding voor de Finse kust, oktober vorig jaar. Een Chinees schip beschadigde de pijpleiding waarschijnlijk met zijn anker, maar werd daarbij mogelijk geholpen door een Russisch schip. Dat zegt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Belgische maritieme beveiliging tegen de VRT: “Even daarvoor was er een Russisch schip dat daar verdachte bewegingen rond maakte.”

In november 2022 ontdekte de Noorse politie bij toeval oude Sovjet-radio's achter de gesloten deuren van twee Russische vissersschepen. De verstopte radio’s werden mogelijk gebruikt om stiekem berichten over en weer naar Rusland te sturen. De Noorse politie veiligheidsdienst (PST) ziet in de vondst een bevestiging dat er wordt gespioneerd vanaf gewone vissersschepen.

In datzelfde jaar valt het Russische vissersschip Melkart-5 op. Uit een data-analyse van publieke omroep NRK blijkt dat het schip 20 keer over dezelfde datakabel is gevaren tussen de eilandengroep Svalbard en Noorwegen. Enkele dagen later blijkt de kabel opzettelijk te zijn doorgeknipt. Bewijs dat de Melkart-5 verantwoordelijk is voor de sabotage is nooit gevonden. Wel kreeg de bemanning van hetzelfde schip enkele maanden later een boete, omdat ze stiekem in een kleine roeiboot naar een Noors militair terrein waren gevaren.

De Estlandse buitenlandse inlichtingendienst waarschuwt in 2022 dat de Russische geheime dienst in Kaliningrad en Moermansk agenten rekruteert onder zeelieden. Die zouden onder meer visuele verkenningen uitvoeren in havensteden over de hele wereld.

En eind april waarschuwde de Zweedse marine nog dat Russische civiele schepen, zoals olietankers en vissersschepen, worden ingezet om af te luisteren. “We zien antennes en masten die normaal gesproken niet bij een vissersschip horen”, aldus het hoofd van de Zweedse marine.

‘Nederland belangrijk doelwit’

Russische boten spioneren ook in onze wateren. Medewerkers van verschillende ministeries vertelden eerder aan Pointer en Marineschepen.nl dat de Russische spionageschepen “drie tot vier keer per jaar” voor onze kust liggen. “Dat zijn de schepen waarvan we het weten. Je hebt grote kans dat het er meer zijn.”

In 2023 hielden in ieder geval twee Russische onderzoeksschepen zich stilletjes op in onze wateren. De Admiral Vladimirsky lag eind juni, begin juli meer dan tien dagen lang voor onze kust, ter hoogte van Noord-Holland en Zeeland. Het schip lag in de buurt van datakabels, windmolenparken en gasleidingen. Eind oktober bezocht de Yevgeny Gorigledzhan hetzelfde gebied. Dat schip lag stil in de buurt van een Brits windmolenpark. Het Nederlandse Patrouilleschip Zr.Ms. Holland was toen ter plaatse.

De Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD) waarschuwt in haar onlangs verschenen jaarverslag daarom ook expliciet voor spionage op zee. Rusland brengt internetkabels, gasleidingen en windmolenparken in de Noordzee volgens de dienst in kaart “en onderneemt activiteiten die duiden op spionage en voorbereidingshandelingen voor verstoring en sabotage.”

Nederland blijft een belangrijk spionagedoelwit voor Russische inlichtingendiensten, schrijft de MIVD. “Temeer omdat ons land in 2023 wederom veel steun leverde aan Oekraïne, in de vorm van militair materieel en trainingen. Ook is Nederland een belangrijk doorvoerland van militair materieel dat richting Oekraïne en de NAVO-oostflank gaat.”

Kwetsbaar

En dat is precies wat de Eemshaven is. Een militaire zeehaven waar materiaal van NAVO-landen wordt verscheept. Maar ook een plek waar veel kwetsbare infrastructuur ligt.

Denk bijvoorbeeld aan de datacentra van Google, waar elf van de vijftien internetkabels samenkomen die Europa en de Verenigde Staten met elkaar verbinden. Door de Eems lopen ook drie belangrijke gaspijpleidingen naar het Duitse Emden en een krachtstroomlijn naar Noorwegen. En er liggen twee drijvende LNG-terminals voor vloeibaar gas, gebouwd om minder afhankelijk te zijn van de aanvoer van Russisch gas sinds de Oekraïne-oorlog. En als klap op de vuurpijl moet er ook een grootschalige munitieopslag voor de NAVO komen.

Waarom mogen Russische koelschepen, die volgens de Russische maritieme doctrine moeten worden getraind en voorbereid op oorlogsvoering, dan toch rustig de Eemshaven binnenvaren?

'Onbegrijpelijk'

“Het is eigenlijk onbegrijpelijk”, reageert Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS (The Hague Centre for Strategic Studies). Hij schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan.

“De veiligheidsaspecten (van de infrastructuur op zee, red.) zijn ondergeschikt gemaakt aan de economische belangen”, zegt hij. “We laten een Russisch schip aan de kade liggen, vlak bij een militaire overslag, terwijl we weten dat de Russen gewoon bezig zijn met hybride oorlogvoering”, reageert hij geschrokken als we hem over de Norebo-schepen vertellen. “Het is heel raar dat we schepen toelaten waarvan we bijna zeker weten dat er bemanning op zit die militaire spionageactiviteiten uitvoert. Verbazingwekkend.”

VVD-Europarlementariër Bart Groothuis voegt hieraan toe: “Zo (met vis, red.) wordt de oorlogsmachine van Poetin bekostigd. Wij sponsoren Poetins oorlog tegen Oekraïne. Russische vis moet meteen op de sanctielijst.”

Geen uitspraken

Inlichtingendienst MIVD wil niet veel over de situatie zeggen, behalve dat de dienst onderzoek doet naar Russische spionage en sabotage op de Noordzee.

Een woordvoerder van het Ministerie van Defensie wijst erop dat de aanvoer van Russische vis buiten het Europese sanctiebeleid valt en de schepen dus in Nederlandse havens mogen aanmeren. Wel geldt er een fotografieverbod in de buurt van defensielocaties, laat hij weten. Maar het is natuurlijk de vraag of eventuele Russische agenten zich daaraan houden.

“Defensiepersoneel is op de hoogte van deze type dreiging en er zijn of worden beveiligingsmaatregelen genomen. We doen echter geen uitspraken over deze maatregelen”, laat de woordvoerder weten. “Als defensiepersoneel een verdachte situatie waarneemt buiten de defensielocatie, wordt er in de regel melding gedaan bij de politie of marechaussee.”

'Fantasie en paranoia'

Norebo ontkent in elk geval dat het zich bezighoudt met stiekeme praktijken in de Nederlandse havens. “Norebo, haar groepsmaatschappijen en werknemers waren nooit, zijn niet en zullen niet betrokken zijn bij spionage of dergelijke”, reageert een woordvoerder. “Dergelijke beschuldigingen zijn fantasie en grenzen aan populistische paranoia”, schrijft hij in een e-mail. “Norebo houdt zich enkel bezig met de productie en levering van zeevruchten voor menselijke consumptie.”

In samenwerking met Dossier Center

Update 14 mei 2024: Russische vissersschepen zijn voortaan niet meer welkom in de Eemshaven omdat ze mogelijk betrokken zijn bij spionageactiviteiten. Dat heeft Defensieminister Kajsa Ollongren 14 mei aan de Tweede Kamer laten weten naar aanleiding van onderzoek van Pointer (KRO-NCRV). Lees hieronder het volledige nieuwsbericht.