Triomfantelijk steekt emeritus-hoogleraar geofysica Guus Berkhout eind november 2019 zijn essay in de lucht. Het is hem gelukt. Binnen een half jaar heeft hij een organisatie uit de grond weten te stampen die internationaal veel aandacht krijgt en zijn boodschap op de kaart weet te zetten. En nu staat hij - geflankeerd door prominente leden van Forum voor Democratie - bij het Europees Parlement om zijn betoog onder politiek leiders te verspreiden. Zijn belangrijkste punt: er is geen klimaatcrisis.

'Geen reden tot paniek'

Begin vorig jaar richtte Berkhout samen met klimaatpublicist Marcel Crok de stichting Clintel op (kort voor Climate Intelligence). De twee zeggen onafhankelijk en objectief te berichten over klimaatverandering, maar Clintel blijkt de afgelopen maanden hard te zijn uitgegroeid tot hét internationale platform voor klimaatontkenners.

Berkhout laat er dan ook geen gras over groeien. Hij heeft zijn betoog inmiddels de wereld rondgestuurd. Eerst naar premier Rutte, daarna naar de VN, vervolgens naar het Europees Parlement en meest recent richting de wereldleiders die in Davos waren verzameld voor internationaal economische topoverleg. Ondertussen organiseert Clintel bijeenkomsten in Nederlandse dorpen en steden die zich hebben voorgenomen om klimaatneutraal te worden. Het doel van alle acties is altijd hetzelfde: klimaatwetgeving tegenhouden en plannen om van fossiele brandstoffen af te stappen blokkeren.

Klimaatmaatregelen zijn immers onbetaalbaar, meent Berkhout, terwijl de wetenschap er nog helemaal niet uit is. "Klimaatverandering is een razend ingewikkeld proces", benadrukt hij. De mens heeft nauwelijks invloed op de opwarming van de aarde en koolstofdioxide (CO2) is juist ontzettend goed voor planten, staat in zijn essay. "Er is geen enkele reden tot paniek!", herhaalt hij in video’s op YouTube.

'Jomanda van het klimaat'

"Berkhout is een slimme man", zegt emeritus-hoogleraar klimaatverandering Pier Vellinga. "Maar hij gebruikt die slimheid om dingen te framen. Ik heb z’n verhalen bestudeerd. En wat hij zegt zijn wel feiten, maar het zijn feiten die niks met elkaar te maken hebben. Hij zet mensen op het verkeerde been door informatie weg te laten. De grafieken die hij gebruikt houden bijvoorbeeld vaak op bij 2015. De laatste gemiddelde temperatuurstijging, die nogal fors is geweest de afgelopen vijf jaar, staat nooit in zijn grafiek."

Clintel houdt mensen een verhaal voor dat hun eigen ideeën of belangen bevestigt, meent Vellinga. "Berkhout is de "Jomanda" van het klimaat. Er zijn mensen die graag horen dat er niks aan de hand is. Dat de aarde niet ziek is, bij wijze van spreken. En dan komt "Jomanda" vertellen dat ze vanzelf weer genezen. Veel burgers die opeens hun huis duurzamer moeten maken en moeten investeren in een warmtepomp horen liever dat het niet hoeft. En er zijn natuurlijk een hoop bedrijven die ook om die reden liever horen dat het nog te vroeg is om iets te doen. Maar wat Clintel verspreidt, is desinformatie."

Desondanks staat Berkhout - die sinds 2008 openlijk klimaatsceptisch is - niet alleen. Zijn essays worden inmiddels door honderden personen onderschreven: van politici en ingenieurs, tot bekende klimaatsceptici en gepensioneerde hoogleraren. Daarnaast worden stellingen van Clintel geregeld in de Tweede Kamer aangehaald door Thierry Baudet, leider van Forum voor Democratie. Op die manier is het Clintel gelukt om een positie te veroveren in de klimaatdiscussie in de Tweede Kamer.

Hoe kan het dat Clintel in korte tijd zo op de voorgrond weet te treden? En hoe is het mogelijk dat Berkhout en Crok politici en burgers ervan weet te overtuigen dat de opwarming van de aarde een non-issue is, terwijl klimaatwetenschappers al sinds begin jaren negentig aangeven dat klimaatverandering een door de mens veroorzaakt probleem is?

Om daarachter te komen duikt Pointer samen met Platform Authentieke Journalistiek en Follow the Money in het netwerk achter Clintel. Een netwerk dat al tientallen jaren actief is en voor een groot deel bestaat uit invloedrijke mannen uit bedrijfsleven, industrie en politiek.

'CO2-hetze'

Om Clintel te ontwaren moeten we terug naar begin jaren negentig. Berkhout is namelijk niet de eerste wetenschapper die in Nederland onder het mom van een instituut klimaatmaatregelen probeert tegen te houden. Gedurende die jaren deed chemicus Frits Böttcher precies hetzelfde, blijkt uit onderzoek van Platform Authentieke Journalistiek, Follow the Money en De Volkskrant die inzage kregen in honderden notities en brieven van de chemicus.

Onder aanmoediging van Shell startte Böttcher destijds het "CO2-project", een twijfelcampagne tegen wat hij de "CO2-hetze" noemde. Böttcher werd het boegbeeld omdat hij als wetenschapper neutraler over zou komen dan mensen uit het bedrijfsleven, zo vertrouwde Shell-commissaris Huub van Engelshoven hem toe. De gepensioneerd chemicus vertelde vervolgens in opiniestukken, artikelen, boeken, optredens in televisieprogramma’s en in de Tweede Kamer telkens hetzelfde verhaal: Het is niet bewezen dat door CO2 de aarde opwarmt, en het is juist goed voor planten als de concentratie ervan stijgt.

Böttcher organiseerde conferenties in binnen- en buitenland en rekruteerde mede-sceptici uit wetenschappelijke kringen. Zo wist hij het fundament te leggen voor klimaatscepsis in Nederland.

In totaal 24 bedrijven - waaronder ook Hoogovens, DSM, Gasunie, NAM, KLM en Schiphol - sponsoren met meer dan een miljoen gulden zijn activiteiten, met als doel klimaatbeleid tegen te houden. Het draaiboek dat daarbij werd gebruikt, is een kopie van de strategie die op hetzelfde moment werd ingezet door de Amerikaanse tabaksindustrie en olie-industrie. De eerste begon ermee om wetenschappelijk onderzoek naar de relatie tussen longkanker en roken onderuit te halen, om de verkoop van sigaretten veilig te stellen. De tweede zag het succes van die strategie in en kopieerde de methode om klimaatwetgeving tegen te houden, zodat er vraag zou blijven naar fossiele brandstoffen.

Die "tabaksstrategie" komt in het kort hierop neer: je huurt een gerenommeerd wetenschapper in en laat hem onwelgevallig wetenschappelijk onderzoek aanvallen met zogenaamd eigen "onderzoek". Daarnaast laat je hem in de media veelvuldig zeggen dat het wetenschappelijk bewijs niet klopt, de wetenschap er nog niet uit is, of de situatie te complex is om te begrijpen. Dat alles om twijfel te zaaien en waarheidsvinding te ondermijnen. Je laat die wetenschapper een "instituut" oprichten met een betrouwbaar klinkende naam en doet alsof dat "instituut" de belangen van het volk vertegenwoordigd. Door veel publiciteit te genereren voor dit "andere geluid", lijkt het alsof er een debat over het onderwerp gaande is en er meer wetenschappelijk onderzoek moet worden gedaan. Effectief om nieuwe wetgeving tegen te houden of op z’n minst flink te vertragen.

Is die truc uitgewerkt, dan volgt stap twee: nadruk leggen op de "buitenproportionele kosten" die de maatregelen met zich mee brengen en de vrijheidsbeperking die door de overheid wordt opgelegd als er nieuwe wetten en regels worden ingevoerd.

Echo

Clintel past exact dezelfde strategie toe. Berkhout is de nieuwe Böttcher. De overeenkomsten tussen de twee zijn opvallend. Beide zijn wetenschapper, beginnen pas na hun pensioen met het verspreiden van klimaatsceptische geluiden, hebben een verleden bij Shell, zijn actieve leden bij de VVD geweest en hebben nog nooit klimaatwetenschappelijk onderzoek gedaan.

En ze gebruiken ook dezelfde drogredenen: "CO2 speelt geen rol bij de opwarming van de aarde", "Klimaatverandering wordt vrijwel niet door de mens veroorzaakt", "CO2 is goed voor planten". Het zijn dezelfde argumenten die eind jaren tachtig al door de Amerikaanse olie-industrie werden gebruikt en nu nog steeds door klimaatsceptici in Nederland - waaronder Clintel - worden herkauwd.

"Het is een ratjetoe aan beweringen, die veraf van de wetenschap staan. Het zijn nep argumenten. Ja, CO2 is goed voor planten. Water is ook goed voor planten. Maar als je de dijken doorsteekt, heb je wel een probleem", zegt klimaatadviseur Jan Paul van Soest, die voor zijn boek De Twijfelbrigade de denkwijze en strategie van klimaatsceptici onderzocht. "Twijfel zaaien, dat is de kern. En om die twijfel te zaaien is het recept: wetenschappers zwart maken en pseudo-wetenschappelijke teksten verspreiden. En dat werkt."

Netwerk

Naast dezelfde strategie en argumenten, maakt Clintel ook deels gebruik van hetzelfde netwerk dat begin jaren negentig is ontstaan.

Böttcher was goed bevriend met de peetvader van de klimaatsceptici, de Amerikaanse wetenschapper Fred Singer. Hij paste als eerste de "tabaksstrategie" toe en werd daarvoor betaald door tabaks- en oliebedrijven. Singer is ook nu nog heel close met klimaatsceptici in Nederland. Hij is aangesloten bij het Heartland Institute, een Amerikaanse denktank die met financiering van de olie-industrie twijfel zaait over klimaatverandering. En ook Berkhout werkt nu samen met dit Heartland Institute.

Böttcher was betrokken bij het Heidelberg Appeal Nederland, een organisatie die zich tussen 1993 en 2008 bezighield met het tegenwerken van Nederlands milieubeleid. Die organisatie is opgegaan in De Groene Rekenkamer, waarmee Berkhout (en dus Clintel) nu samenwerkt.

Daarnaast blijkt het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI), de beroepsvereniging van ingenieurs, een bijzondere plek in het netwerk te hebben. Böttcher schreef voor het KIVI-vakblad De Ingenieur en was betrokken bij verschillende KIVI-conferenties. Berkhouts partner bij Clintel, Marcel Crok, schreef ook voor De Ingenieur onder dezelfde hoofdredacteur die in de jaren negentig al Böttchers artikelen publiceerde. En het KIVI was gastheer van een bijeenkomst van De Groene Rekenkamer, waar Clintel dus nauw mee samenwerkt.

De man achter de schermen

Het verbindende element tussen toen en nu is gepensioneerd econoom Hans Labohm, Nederlands bekendste klimaatscepticus en drijvende kracht achter website Climategate. Hij verkondigde zijn standpunten, die eerder door Böttcher en nu door Berkhout worden gebruikt, veelvuldig in kranten en tijdschriften en schoof tot recent aan in praatprogramma’s en ronde tafelgesprekken met Kamerleden als dé klimaatcriticus.

Hoewel Hans Labohm niet op de website van Clintel wordt genoemd, is hij op de achtergrond heel actief. Hij helpt Berkhout en Crok aan contacten en zet zijn reputatie in de klimaatsceptische wereld in om Clintel aan nieuwe samenwerkingen te helpen. Zijn invloed strekt zover dat hij er persoonlijk voor zorgde dat Berkhout in december op een nevenevenement van het Heartland Institute tijdens de klimaattop in Madrid mocht spreken.

En zo zijn er meer lijnen te trekken waardoor uiteindelijk een heel netwerk zichtbaar wordt dat Clintel ondersteunt. Een netwerk waarin veel bekende klimaatsceptici (zoals Theo Wolters, Kees le Pair en Fred Udo), oud Shell-medewerkers (zoals Kees de Groot, Kees de Lange en Rutger van Santen) en VVD-topmannen (zoals Paul de Krom en Frits Bolkestein) in voorkomen.

Podium

Dankzij die contacten vindt Clintel snel aansluiting bij internationale klimaatsceptische organisaties zoals het Heartland Institute, het Canadese Friends of Science (een door de olie-industrie gefinancierde denktank) en het European Climate Realist Network. In korte tijd weten Berkhout en Crok een internationaal podium te creëren dat ze veel media-aandacht en gesprekken met Europese politici weet op te leveren.

Binnen Nederland zijn het blogs als Climategate, Klimaatgek, De Staat van het Klimaat en De Groene Rekenkamer die het geluid van Clintel versterken. En ook omroep in oprichting Ongehoord Nederland, waar Crok blogs voor schrijft, en De Telegraaf zijn een echokamer voor de klimaatsceptici. Daarnaast zorgen Forum voor Democratie, de PVV en de VVD ervoor dat Berkhout en Crok gehoord worden in de Tweede Kamer en ook daar voet aan de grond krijgen (Crok is al sinds 2011 adviseur van Thierry Baudet op het gebied van klimaatverandering).

Oliespoor

Clintel is niet volledig transparant over waar het zijn geld vandaan haalt. Alleen van twee vastgoedmiljonairs is duidelijk dat ze Clintel steunen. Eén financier is vastgoedmiljonair Niek Sandmann, die over het klimaatbeleid begon te twijfelen na een zeilreis naar Groenland. Hij besloot een half miljoen euro aan Clintel te geven. Naast Sandmann steunt ook christelijk vastgoedondernemer Cor Verkade de campagne van Clintel.

Tijdens ons onderzoek kwam nog een geldstroom naar boven: een financieel oliespoor van dertig oliebedrijven - waaronder Shell, ExxonMobil, BP, Total en Saudi Aramco - naar het klimaatsceptische werk van Guus Berkhout.

Dat spoor begint bij het Delphi Consortium, een in 1982 door Berkhout vanuit de TU Delft opgericht samenwerkingsprogramma. Delphi zoekt voor de oliebedrijven naar nieuwe olie- en gasvelden in de bodem. In 2014 start Berkhout vanuit Delphi een nieuw onderzoeksproject: het Centre for Global Socio-Economic Change (CFGSEC), dat onderzoek zegt te doen naar armoede en ongelijkheid. Het CFGSEC is eigenlijk een persoonlijk project van Berkhout, dat openlijk klimaatsceptisch onderzoek doet en samenwerkt met Clintel.

Onderzoeksinstituut TNO is een van de sponsors en partners van Delphi en beheert sinds 1990 de financiële administratie van de programma’s. Een woordvoerder van TNO laat weten dat 1,2 miljoen euro van het geld van Delphi is doorgestroomd naar het CFGSEC. Volgens de huidige directeur van Delphi, Eric Verschuur, komt deze bijdrage rechtstreeks uit de lidmaatschapsgelden van Delphi's fossiele leden: "Delphi – Guus Berkhout – en TNO hebben ooit besloten om overgebleven gelden van Delphi te gebruiken voor het platform CFGSEC." Met dat geld, en een bijdrage van 200.000 euro van TNO, werd het onderzoek van Berkhout betaald.

Shell zegt niets te weten van de financiële steun aan Berkhouts klimaatsceptische werk. "Ik zou erg teleurgesteld zijn als Delphi onderzoeksgeld van Shell heeft gebruikt om een agenda voor klimaatscepticisme te steunen", reageert Marjan van Loon, president-directeur Shell Nederland.

Klimaatonderzoek

Berkhout brengt in 2016 openlijk zijn klimaatscepticisme in verband met het samenwerkingsprogramma. Een jaar later is hij meer open over het "wereldwijde klimaatonderzoek" bij het CFGSEC. Volgens de tijdlijn op de website van het onderzoeksprogramma ligt vanaf 2018 de nadruk op klimaatverandering. Een jaar later richt Berkhout samen met Crok stichting Clintel op. Ook dat wordt genoemd op de tijdlijn van het CFGSEC.

TNO zegt in 2017 uit het CFGSEC te zijn gestapt en spreekt tegen dat klimaatonderzoek tot die tijd op de agenda van het project stond. "Het CFGSEC/TNO project was gericht op een model om op basis van big data sociaaleconomische ontwikkelingen te voorspellen. Klimaatonderzoek viel daar niet onder", laat een woordvoerder weten.

Ook Berkhout ontkent dat het CFGSEC onderzoek deed naar klimaatverandering.

Volgens bij het CFGSEC betrokken onderzoekers Tammo Oegema, Arthur ten Wolde en Walter Manshanden hield Berkhout zich echter meteen bij de oprichting van het programma bezig met klimaatsceptisch onderzoek.

"Hij wilde de data achter de rapporten van het IPCC (het klimaatpanel van de VN, red.) hebben", zegt Oegema. "Op zichzelf is dat geen probleem: als iemand die wetenschappelijke inzichten kritisch wil toetsen, dan mag dat. Maar Berkhout wilde alleen maar horen dat er iets mis was. Als wij aangaven dat de conclusies van het IPCC berusten op gedegen wetenschappelijk onderzoek, werd hij kwaad. Eind 2016 werd het ons te gortig en zijn we er uitgestapt."

Volgens Berkhout is Oegema rancuneus. "We wilden bezig zijn met de ecologische voetafdruk van arme en rijke landen. Toen Oegema toch met het klimaat verder wilde, heb ik hem gevraagd te vertrekken. Daar was hij toen heel boos over en kennelijk is hij dat nog steeds."

Maar TNO-onderzoeker Manshanden bevestigt Oegema’s verhaal: "We zaten met alle CFGSEC-medewerkers in een zaaltje van het Bel Air-hotel. We zaten daar om een praatje aan te horen van oud-Shell-man Kees de Groot. Ik herkende het meteen: dit was standaard klimaatsceptische nonsens. Volgens mij zijn Oegema en Ten Wolde vrijwel direct daarna bij het CFGSEC vertrokken."

Lobbywerk

"Clintel is een lobbyorganisatie in expert-vermomming", concludeert Jan Paul van Soest. "Ze doen alsof ze vanuit kennis en wetenschap een ander geluid brengen. Ze vermommen zich als expert en afficheren zich ook als wetenschapper. Er staan bijvoorbeeld honderden wetenschappers onder hun manifest, maar geen daarvan is klimaatwetenschapper. Ze misbruiken hun wetenschappelijke titel om uitspraken te doen over een vakgebied waar ze van toeten noch blazen weten. Ze doen dat met het oogmerk om klimaatbeleid onderuit te halen."

Toch heeft het wel effect, denkt Van Soest. "Klimaatscepticisme is in opmars, omdat er in het politieke spectrum een venster voor wordt geboden. Dat heeft zeker te maken met de PVV en Thierry Baudet. Baudet heeft er echt een punt van gemaakt. Een gebied waar de VVD voorheen vooral actief was."

Volgens Vellinga moeten we ons niet té druk maken over de klimaatsceptici. "Dit sterft vanzelf uit. Zelfs de topbedrijven weten dat de energietransitie eraan komt. De auto-industrie is om, die maken steeds meer elektrische auto’s. De energiebedrijven kopen geen kolencentrales meer, maar investeren in windparken. Alleen de oliemaatschappijen zijn nog niet om. Die investeren nog steeds 95 tot 99 procent van hun geld in het vinden van meer fossiele bronnen. Maar het is een achterhoedegevecht. Het zijn de stuiptrekkingen van een deel van de oliesector."

Deze publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met Alexander Beunder van Platform Authentieke Journalistiek en Ties Joosten van Follow the Money.

Correctie

In dit artikel meldt Pointer dat Clintel deels wordt gefinancierd door de olie-industrie. Op 7 juni 2022 heeft de Rechtbank Midden-Nederland in kort geding geoordeeld dat deze bewering ‘onvoldoende steun vindt in het beschikbare feitenmateriaal’. De rechter overwoog: ‘Uit de betrokkenheid van Berkhout bij CFGSEC en de omstandigheid dat auteurs van Clintel geld ontvangen vanuit de olie-industrie, valt wellicht een verband te construeren tussen Clintel en de olie-industrie, maar dat betekent nog niet dat Clintel ook gefinancierd wordt vanuit de olie-industrie.’ Pointer heeft deze correctie toegevoegd uit het oogpunt van volledigheid.

Kijk hier voor de volledige uitspraak van de Rechtbank Midden-Nederland.