Joodse musici werden al vóór de start van de Tweede Wereldoorlog ontslagen bij de Katholieke Radio Omroep. Dat meldde de documentaire Het Verraad van Hilversum van de Joodse redactie van de EO vorig jaar. Bron voor deze bewering is een brief van een NSB’er, destijds in dienst van de KRO. Pointer ging op zoek naar de brief en reconstrueert deze zwarte bladzijde in de KRO-geschiedenis. Wat was het lot van de Joodse musici bij onze eigen KRO? Zijn het willekeurige ontslagen of speelde antisemitisme een rol bij de katholieke omroep?
Ons onderzoek begint bij een citaat uit een brief uit 1941: “De KRO telt nog slechts twee joodsche musici, in de leiding van de KRO zit geen enkele jood. Sinds de heer Schaffers de leiding van de programma-afdeling bij den KRO in handen nam, verdwenen ruim 15 Joden uit het KRO-orkest.” De brief is geschreven door NSB’er en KRO-klarinettist P.C. Rosman op 5 januari 1941 en gericht aan het nationaalsocialistische Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, een door de bezetter ingesteld ministerie naar voorbeeld van het Duitse Propagandaministerie van Joseph Goebbels.
Al in 1974 tekende journalist Dick Verkijk het citaat van Rosman op in zijn boek Radio Hilversum 1940-1945. Maar tot de Joodse redactie van de EO vorig jaar het verhaal opnieuw naar buiten bracht, vond er geen nader onderzoek plaats.
Zoektocht naar de brief
Voor ons vormen de veertig woorden van Rosman het startpunt van ons onderzoek. Klopt het wat er in deze brief wordt gesteld? Waarom schreef Rosman deze brief? En waar bevindt de brief zich nu? Om daarachter te komen duikt Pointer in de archieven van het Nationaal Archief, het NIOD, het Katholiek Documentatie Centrum en Beeld en Geluid. Maar de brief blijkt onvindbaar.
We zoeken daarom door naar ander bewijs en richten onze aandacht op de man die volgens briefschrijver Rosman verantwoordelijk is voor de vermeende ontslagen: H.J.R. Schaffers, de toenmalige programmachef van de KRO. Zijn strafdossier ligt in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), het archief van alle personen die verdacht en beschuldigd werden van collaboratie met de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Genazificeerde Nederlandsche Omroep
In de vuistdikke dossiers over Schaffers vinden we in ieder geval een mogelijke verklaring waarom Rosman deze brief over hem schreef. Op 9 maart 1941 worden alle Nederlandse omroepen, waaronder de KRO, opgeheven. Voortaan worden alle radio-uitzendingen via één genazificeerde Nederlandsche Omroep (NO) uitgezonden.
Niet Schaffers, maar voormalig VARA-man Eli Bomli wordt aangesteld als programmaleider van de nieuwe omroep. Schaffers was daarover “zeer teleurgesteld”, verklaart VARA-man Frans Mikkenie na de oorlog tegenover het Bijzondere Gerechtshof. “Hij (Schaffers, red.) heeft zich tot mij gewend met het verzoek een ‘goed woordje’ voor hem te doen bij het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten."
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
En zo geschiedt. Mikkenie schrijft: “Bomli nam juist veel Joden aan en was heel anti-Duitsch. Daarom moet je Schaffers benoemen tot algemeen programmaleider van de NO, in plaats van de heer Bomli.” Bomli wordt binnen twee maanden ontslagen en in april 1941 vervangen door Schaffers.
Toeval of strategie?
De brief van Mikkenie is net als de brief van Rosman gericht aan het Nationaalsocialistische Departement van Volksvoorlichting en Kunsten.
Toeval? Of hadden deze brieven hetzelfde doel: Schaffers, en niet Bomli, benoemen tot programmaleider van de NO?
In een bijna onleesbaar en priegelig handschrift vinden we een duidelijke aanwijzing dat de brief in elk geval is gebruikt om Schaffers programmaleider te maken. In de hoek van Mikkenies brief staat: “Schaffers wordt ook goed beoordeeld door P.C. Rosman. Hij (Schaffers, red.) is echter geen nationaalsocialist. Zie brief Rosman van 5 januari 1941.”
Het is een verwijzing dus naar de brief van de NSB’er Rosman die de Joodse ontslagen door Schaffers beschreef. Of die brief ook met dat doel geschreven is kunnen we niet met zekerheid vaststellen, wel dat hij met dat doel is gebruikt.
Veranderend persoonsbeleid: bewuste religieuze selectie?
Maar wat zegt dat over de betrouwbaarheid van de brief van NSB’er Rosman? Waren er inderdaad vijftien Joodse medewerkers verdwenen bij de KRO “sinds de Heer Schaffers de leiding van de programma-afdeling bij den KRO in handen nam”?
Omdat Schaffers sinds 1933 werkzaam was bij de KRO, zoeken we naar meer informatie vanaf dat jaar. De wereld verkeert in die dagen in een diepe crisis door de Grote Depressie, en premier Hendrik Colijn voert een streng bezuinigingsbeleid. In Duitsland komt Hitler aan de macht als rijkskanselier.
In het Katholiek Documentatie Centrum, waar het KRO-archief ligt opgeslagen, stuiten we op notulen van een verhitte bestuursvergadering in 1934, waar programmachef Schaffers bij aanwezig is. Onderwerp: bezuinigingen.
Dit heeft gevolgen voor het KRO-orkest: het moet inkrimpen van 35 naar 20 musici. Een harde beslissing volgt, want vijftien orkestleden moeten worden ontslagen. Zijn dit dan de vijftien Joodse KRO-orkestleden waar Rosman naar verwijst?
Wie waren de Joodse musici?
Het uitzoeken wie er precies lid was van het KRO-orkest door de jaren heen blijkt nog een lastige zoektocht, omdat de laatst bewaarde personeelslijst dateert uit 1932. Maar dan stuiten we op een ander soort lijsten waar ook de namen van de orkestleden op staan: salarislijsten. En die zijn wél bewaard gebleven van de laatste jaren voor de oorlog (1933-1940). We vergelijken de documenten en maken een lijst van alle mensen die tot 1939 van de salarislijsten verdwenen.
Met slechts een voorletter en een achternaam proberen we bijna 90 jaar na dato te achterhalen wie dit precies waren en of het om Joodse medewerkers ging. Maar de officiële archieven vertonen gaten; veel sporen zijn in de loop van de tijd verloren gegaan. Dus we doorzoeken genealogische websites, kranten, persberichten en oorlogsarchieven. Soms vinden we een naam, een geboorteakte, een vermelding in een kampregister. Op sommige archiefkaarten staat de religie genoteerd. Maar niet alles is digitaal. Daarom spreken we ook met nabestaanden en analyseren familiestambomen. Langzamerhand krijgen we zo een beeld.
Verdwenen Joodse musici
In 1934 worden vier Joodse KRO-orkestleden ontslagen. Niet alleen zij, maar ook de niet-Joodse violist Louis Henri Somer verliest zijn baan - volgens zijn kleindochter omdat hij het opnam voor zijn Joodse ontslagen collega’s. In 1937 wordt de Joodse cellist Bram Oberstein ontslagen onder het mom van een 'genreverandering'. Ook komen de namen van de Joodse musici Joseph Overste en Jacob Mossel niet meer voor op de salarislijsten in 1939. Uiteindelijk blijven er in 1939 nog maar drie Joodse musici over. Zij werkten door totdat zij in 1941, op grond van de ariërparagraaf, bij de Nederlandsche Omroep werden ontslagen.
De conclusie: in totaal spelen er in 1933 tien Joodse musici bij de KRO. Zeven van hen zijn al vóór de oorlog verdwenen. Van hen zijn er in elk geval vijf ontslagen. Ook werden er geen Joodse musici meer aangenomen nadat Schaffers programmachef werd bij de KRO.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
Pointer vond aanwijzingen voor een antisemitische grondslag voor de ontslagen. Al in 1934 circuleerden geruchten over een bewuste verwijdering van Joodse musici uit het KRO-orkest. De niet-Joodse KRO-violist Gerard Vermeulen werd door een ontslagen collega ervan beschuldigd bij de directie te hebben gepleit voor hun uitsluiting. In een brief aan de directie ontkende hij echter stellig dat hij zou hebben gezegd dat “de Joden uit het orkest moesten". Ook wordt er in een programmaraadverslag uit 1937 een zanger “zeer zeker te jiddisch voor ons” genoemd en wordt er voor de oorlog gesproken over “de Joodse kwestie”.
De claim in de brief van de NSB’er en KRO-klarinettist Rosman komt dus niet uit de lucht vallen. Joodse musici verdwenen geleidelijk uit het orkest. Dick Verkijk: “Of het er nu vijftien of zeven waren. Het feit is dat de KRO al voor de oorlog Joodse musici heeft ontslagen.”
We leggen onze bevindingen voor aan media-historicus Huub Wijfjes. Hij concludeert dat de musici niet zozeer werden ontslagen omdat ze Joods waren, maar omdat ze níet katholiek waren.“De leiding van de KRO, en met name programmachef Schaffers, was sterk gericht op het handhaven van een katholieke identiteit.” Bij nieuwe aanstellingen werd daarom de voorkeur gegeven aan katholieke musici volgens Wijfjes. “Uiteindelijk leidde dat ook tot geleidelijk aan ontslaan van Joodse musici.” Het doel mag dan vooral pro-katholiek zijn geweest, maar, aldus Wijfjes: “In zijn uitwerking kan je het antisemitisch noemen, omdat het toch discriminerend werkt ten opzichte van Joden.”
Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden met betrekking tot foto- en filmmateriaal te achterhalen. Als je desondanks beeldmateriaal bent tegengekomen waarvan je rechthebbende bent, neem dan contact op via Pointer.nl.
Kijk hieronder de uitzending van Pointer over de oorlogsgeschiedenis van de KRO:
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
Ontvang iedere week onze beste verhalen in je mailbox.
