"We zijn net de grens met Griekenland gepasseerd met ons trouwe busje", begint Martin Sellner (31) zijn video op YouTube. Met een zonnebril op en een grote glimlach op zijn gezicht kijkt de leider van de Oostenrijkse Identitaire Beweging de camera in. Hij filmt terwijl ze rijden. Naast hem zit zijn vriendin, daarachter twee jongens. Door de ontspannen sfeer in het busje, de stralende zon en het vrolijke achtergrondmuziekje heeft het iets van een vakantievideo. Alleen de petjes, stickers en vlag die ze bij zich dragen verraden waar het werkelijk om gaat: "Stop massa-immigratie. Islamisering? Niet bij ons!".

"We zijn hier gekomen om onze solidariteit te tonen, en de patriottische Grieken te laten zien dat een zwijgende meerderheid in Europa achter ze staat", begint Sellner. In werkelijkheid zijn ze campagne aan het voeren tegen immigratie. En is dit busje het eerste van verschillende extreemrechtse groepen die naar Lesbos en de Grieks-Turkse grens zijn vertrokken.

Samen met onderzoekers van Lighthouse Reports onderzochten we honderden posts van deze extreemrechtse groeperingen op social media en in Telegram-chatgroepen om hun bewegingen in kaart te brengen. Daaruit blijkt dat een Europees rechtsextreem netwerk het geweld op Lesbos als schouwtoneel gebruikt voor hun eigen campagne tegen "islamisering" en immigratie.

Frontlinie

Lesbos zit al jaren in de frontlinie van de vluchtelingencrisis. In 2015 en 2016 stappen tienduizenden migranten in rubberbootjes om de overtocht naar het Griekse eiland te maken, in de hoop vervolgens door te kunnen reizen naar het vaste land. Honderden overleven de reis niet en verdrinken in de Egeïsche Zee. Een deal tussen Turkije en de Europese Unie om de migrantenstroom richting Europa tegen te houden, heeft van het eiland een soort bufferzone gemaakt. Met als gevolg dat de vluchtelingenkampen overvol raken. Eind februari zet Turkije vluchtelingen af bij de grens met Griekenland en verklaart daarmee in feite de overeenkomst met de EU dood. De druk op het eiland en de grensstreek tussen beide landen neemt daardoor nog meer toe.

Zo’n 30.000 vluchtelingen en migranten zitten momenteel vast op Lesbos, waarvan 20.000 in kamp Moria, nog geen tien kilometer van de haven van hoofdstad Mytilini. De bewoners zijn de enorme hoeveelheden migranten zat, terwijl de regering juist plannen heeft om een nieuw opvangkamp te bouwen. Geregeld loopt het daardoor uit de hand. Bewoners protesteren, terwijl de oproerpolitie wordt ingezet om ze met wapenstokken en traangas tegen te houden. De woede keert zich nu op de migranten en hulpverleners van de verschillende niet-gouvernementele organisaties (NGO).

Vlam in de pan

Begin februari slaat de vlam in de pan. Als migranten protesteren tegen de slechte omstandigheden in kamp Moria, keren sommige eilandbewoners zich tegen hen. Groepen eilanders patrouilleren met wapens over straat om migranten te intimideren. Hulpverleners worden bedreigd. En agenten die de bouw van het nieuwe kamp veilig willen stellen worden aangevallen. Op 27 februari valt een groep rechtsextremistische bewoners een auto aan met hulpverleners van de NGO’s Happy Family, Better Days en het Nederlandse Stichting Bootvluchteling. Ze slaan met stalen buizen de ramen van de auto in, trekken de portiers open en proberen de hulpverleners uit de wagen te halen. De hulpverleners kunnen nog maar net ontsnappen.

"De bewoners van Lesbos zijn moe van de afgelopen vijf jaar. En er zijn in de vorige maanden wéér zoveel nieuwe mensen op Moria gekomen, dus ik kan me de frustratie goed voorstellen", zegt Nina de Winter, die sinds enkele maanden op Lesbos actief is voor de NGO Yoga and Sport For Refugees. "Maar toen NGO-medewerkers werden aangevallen, werd het echt gevaarlijk. Opeens kwamen er berichten van een collega waarvan de auto was aangevallen. Dokters waarmee we samenwerken konden niet meer terugkeren uit het kamp omdat de wegen geblokkeerd werden. Iedereen werd bang, en sommige NGO-medewerkers moesten het eiland vanwege bedreigingen zo snel mogelijk verlaten."

'Met eigen ogen aanschouwen'

Het toenemende geweld en het besluit van Erdogan om de grens te openen en migranten vrij toegang te geven tot Europa, trekt ook de aandacht van extreemrechtse groeperingen in Europa.

Vlak nadat op 1 maart woedende bewoners journalisten en VN-vertegenwoordigers hebben aangevallen, wordt tijdens een bijeenkomst van het extreemrechtse Pegida in Dresden grappen over het incident gemaakt. Twee dagen later vertrekt Martin Sellner van de Oostenrijkse Identitaire Beweging met zijn busje naar Griekenland. De dag daarna kondigt Edwin Wagensveld, hoofd van het Pegida Nederland, op Facebook aan dat hij naar Lesbos wil vertrekken.

"Terecht dat eilandbewoners deze hulporganisaties verjagen van hun eiland. Straten, huizen, winkels zijn onveilig door het criminele gedrag van vele migranten", schrijft hij. "Maar bewoners worden door de leugenmedia in Europa afgeschilderd als fascisten. Pegida Nederland houdt van feiten en bewijzen en wil dan ook de situatie daar in Lesbos met eigen ogen gaan aanschouwen en zien hoe schrijnend de situatie is voor de Grieken."

Martin Sellner is dan al met zijn busje naar Evros gereden om de Grieken te steunen en bewoners te interviewen. "Sommigen van ons zullen naar andere delen van Griekenland gaan, waar het er iets heftiger aan toe gaat", kondigt hij aan.

Identitäre Bewegung

Een dag later arriveren Mario Müller, Johannes Scharf (een Facebook-vriend van Edwin Wagensveld) en enkele anderen van de Duitse Identitäre Bewegung op Lesbos. Müller en Scharf hebben contact met lokale "bekenden", schrijven ze later in een artikel. De groep loopt op de dag van aankomst door de winkelstraten van Mytilini en doen zich voor als "onafhankelijke journalisten" uit Duitsland, zo blijkt uit de video's die ze op sociale media plaatsen. Ze willen verslag doen van de Griekse kant van het verhaal, zeggen ze. Als ze een winkeleigenaar interviewen worden ze opeens aangevallen door mensen van de antifascistische beweging Antifa, legt Scharf in een video uit.

Als op 7 maart het gemeenschapscentrum van NGO One Happy Family op Lesbos in vlammen op gaat, staan de Duitse radicaalrechtse YouTuber Oliver Flesch en Stefan Bauer (lid van de rechts-populistische politieke partij Alternative für Deutschland) bij de brand te kijken. Ze doen zich voor als journalisten, filmen de vlammen en aanwezige hulpverleners.

Nep-journalisten en politici

Nog een dag later zijn twee leden van het Franse Génération Identitaire op het eiland aanwezig, en ook zij doen zich voor als journalisten en filmen migranten op Lesbos. "Een reportage van de explosieve situatie in Griekenland. Ik bezocht het vluchtelingenkamp op Lesbos, waar meer dan 20.000 illegalen leven. Ze hebben het leven van de eilandbewoners tot een hel gemaakt", schrijft Clément Martin op Facebook.

Terwijl het in Mytilini wemelt van de extreemrechtse groeperingen, bezoeken radicaal-rechtse politici de Grieks-Turkse grens. De Zweedse parlementariër Jimmie Åkesson, leider van het rechts-populistische Zweedse Democraten, deelt er flyers uit aan migranten met de tekst: "Kom niet naar Zweden, het land is vol en we geven je geen geld voor huisvesting".

Ook twee leden van het Franse Rassemblement National zijn naar Evros afgereisd. Ze ontmoeten daar Dries van Langenhove van het Belgische Vlaams Belang (dat nauwe banden heeft met Pegida Vlaanderen). Van Langenhove is er op een "missie om de waarheid te achterhalen" en om de Grieken "te steunen".

Pegida

Pegida staat voor “Patriottische Europeanen tegen islamisering van het Avondland” en is een van oorsprong Duitse beweging die zich keert tegen immigratie en de zogenoemde “islamisering” van Europa. Pegida is in 2014 ontstaan in Dresden. Sindsdien zijn er ook Pegida-groeperingen opgericht in Zweden, het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk en Canada. De voorzitter van Pegida Nederland is de in Duitsland woonachtige Edwin Wagensveld. Hij was nauw betrokken bij de organisatie Pegida-Duitsland, maar vertrok in 2016 na strubbelingen binnen de leiding. Volgens de Anne Frank Stichting is er sindsdien sprake van een proces van verdere radicalisering van Wagensveld. Pegida wordt door de Anne Frank Stichting aangemerkt als een identitaire formatie die streeft naar een homogeen Nederlands volk.

Identitaire Beweging

Extreemrechtse organisatie die van mening is dat Europa exclusief behoort tot mensen van Europese afkomst en die pleit voor een terugkeer naar “traditionele waarden”. Alles wat vreemd is aan de eigen identiteit wordt gezien als een mogelijke ondergang van de westerse cultuur. De beweging is in 2002 ontstaan in Frankrijk (Génération identitaire), maar kent ook groeperingen in Duitsland, Oostenrijk en Nederland. De beweging wil jongeren aanspreken met nationalistische en racistische campagnes. Pegida en de Identitaire beweging zijn nauw met elkaar verbonden. Martin Sellner, leider van de Oostenrijkse Identitaire Beweging, doet ook mee aan Pegida-demonstraties in Dresden.

'Lesbos Project'

Op 16 maart plaatst Edwin Wagensveld van Pegida Nederland zijn eerste foto’s en video’s van Lesbos online. Voor zijn "Lesbos Project" heeft hij een hotelkamer genomen bij de haven van Mytilini. Hij loopt dagelijks rond de haven, maakt er foto’s van patrouilleboten en filmt bussen met migranten. In een bericht op Twitter laat hij weten: "[We] hebben al aardig wat beeldmateriaal waarmee we het verhaal kunnen vertellen...eiland is totaal naar de klote, door de asielindustrie!"

Wagensveld zoekt geen confrontatie op in Mytilini, maar is vooral actief op social media. Hij plaatst foto’s, gaat via Twitter en Facebook in gesprek met zijn volgers en deelt in reacties emoji hartjes uit. Aan zijn berichten vanuit Lesbos te zien lijkt Wagensveld niet meer dan een toerist op het Griekse eiland. Maar de leider van Pegida Nederland is wel degelijk nauw verbonden met de meer radicale extreemrechtse groeperingen in Duitsland.

"Je hebt twee Edwin Wagensvelden", zegt onderzoeker Willem Wagenaar van de Anne Frank Stichting. "Je hebt er eentje die in Nederland rondloopt en je hebt er eentje die in Duitsland rondloopt. En die in Duitsland rondloopt die past zich meer aan de Duits politieke context aan waar het dreigen met geweld veel meer in de cultuur past. In Duitsland heeft hij een radicaler profiel dan in Nederland."

Die radicalere kant is terug te zien in zijn lijst met Facebook-vrienden, waar bijvoorbeeld ook de prominente Duitse neo-nazi Arthur Österle tussen staat. Maar het is ook zichtbaar in zijn aanwezigheid bij protesten in Duitsland. Zoals bij de demonstraties in Chemnitz in 2018, waar extreemrechtse groeperingen gewelddadige protesten hielden tegen immigratie. Wagensveld was aanwezig bij de protesten en hield er ook een toespraak.

Netwerk

Zijn verbondenheid met de andere groeperingen blijkt ook als hij op 18 maart nabij het Vrijheidsbeeld van Mytilini telefonisch wordt geïnterviewd door Ignaz Bearth van Pegida Switzerland. Bearth was begin maart eveneens afgereisd naar de Grieks-Turkse grens, maar werd naar eigen zeggen gearresteerd in Turkije toen hij er verslag wilde doen. Martin Sellner, van de Oostenrijkse Identitaire Beweging, wijdde er direct een live-uitzending aan op YouTube. De extreemrechtse groeperingen kennen elkaar dus goed en houden nauw contact tijdens hun bezoeken aan Griekenland.

Wagensveld pakte na vier dagen Lesbos zijn koffers weer in. "Ik ben bijna een week op Lesbos geweest. We hebben daar met asielzoekers, ondernemers en bewoners gesproken, omdat wij van Pegida zelf met eigen ogen willen zien wat er in de wereld aan de hand is, de media geloven wij allang niet meer", schrijft hij op Facebook. Wagensveld wilde niet reageren op onze vragen voor dit artikel.

Propaganda

Wat is het punt van de video’s en foto’s die de rechts-extremistische groepen op Lesbos en nabij de Grieks-Turkse grens hebben gemaakt? Van nep-journalisten tot politici, de radicaal- en extreemrechtse groeperingen die Griekenland begin maart bezochten hebben allen hetzelfde doel: profiteren van de polarisatie en het geweld in het gebied, om hun eigen boodschap te versterken.

"Wagensveld en ook veel andere Nederlandse rechts-extremisten doen dit soort acties als communicatiemiddel", zegt Wagenaar. "Ze dragen niet bij aan het veranderen van de concrete situatie. Wat Wagensveld in Lesbos deed is vooral zijn visie, zijn politieke analyse, delen met zijn achterban of potentiële achterban. Om daarmee aan te tonen dat zijn wereldbeeld verschilt van het officiële verhaal, en dat dát het juiste verhaal is."

Strategie

Het is een strategie die al geruime tijd door verschillende extreemrechtse groeperingen gehanteerd wordt, vertelt de onderzoeker van de Anne Frank Stichting. "Met de beperkte middelen die ze hebben, proberen ze een maximaal bereik te creëren rond de thema’s die ze aan het hart ligt, door een boodschap te brengen met maximale impact."

Kortom, ze gaan niet naar Lesbos om de situatie te veranderen, maar om met een kleine inspanning - een paar tweets en Facebookposts vanaf Lesbos - zoveel mogelijk publieke aandacht te trekken.

De posts worden gebruikt om nationalistische sentimenten in Europa aan te wakkeren. Hoe? Ten eerste door de berichten zoveel mogelijk te delen op social media. De extreemrechtse groeperingen delen hun foto’s en video’s op Facebook en Twitter, schrijven verslagen voor nationalistische websites, maken YouTube-video’s en delen reisverslagen in Telegram-kanalen. "De eigen mediakanalen worden voluit gebruikt om de boodschap te verspreiden", zegt Wagenaar. "Dit soort acties bieden een helder verhaal naar de eigen achterban, maar ook naar een veel breder publiek. Omdat het ook de reguliere media weet te bereiken."

Wagensveld deed dat eerder toen hij in 2016 naar de Bulgaars-Turkse grens ging. Hij kondigde aan daar op migranten te jagen en liep met gemaskerde mannen mee op patrouille. De Pegida-Nederland leider deelde de foto’s van die reis via social media, riep online zijn achterban op mee te doen, en wist zo veel media aandacht te krijgen.

De boodschap die de extreemrechtse groepen verspreiden, wordt vervolgens overgenomen door rechts-populistische politieke partijen. Zoals de Zweedse Democraten, Vlaams Belang en het Franse Rassemblement National tijdens hun aanwezigheid aan de Grieks-Turkse grens.

Daarnaast worden de reizen gebruikt om de rest van het extreemrechtse netwerk te voeden. Terwijl de groep van het Franse Génération Identitaire op Lesbos was, werd bijvoorbeeld door een andere groep voor de Turkse ambassade in Parijs een anti-immigratie protest gehouden. Een Belgische beweging lanceerde tegelijkertijd een project om "Griekse patriotten" te ondersteunen bij het tegenhouden van migranten.

De reis naar Lesbos is voor deze extreemrechtse groeperingen dus een enorm effectieve manier om hun anti-islam en anti-immigratie boodschap te verspreiden. "Dat is de strategie die ze concreet voor ogen hebben", concludeert Wagenaar. "Ze moeten hun boodschap uitdragen met de beperkte mogelijkheden die ze hebben. En dat kan via social media, op straat via demonstraties en via de reguliere media."