Al jaren zorgt de Zwarte Pieten-discussie ervoor dat voor- en tegenstanders met elkaar in de clinch liggen. Medestanders zoeken elkaar op en verenigen zich op sociale media. Zowel de voor- als tegenstanders van Zwarte Piet uiten hun activisme door zoveel mogelijk standpunten te delen met de rest van de wereld.

‘Zij komen hier om te graaien en ons land te verpesten en zijn welkom’, staat bovenaan de Facebook-pagina van Eindhoven Handhaaft Zwarte Piet, de organisatie die vrijdagavond in de Brabantse stad een demonstratie organiseert voor voorstanders van de knecht. Op een foto zien we de leus geschreven op een rubberboot vol vluchtelingen. En direct daaronder een foto van de pakjesboot van Sinterklaas, met de tekst: ‘Zij komen met cadeautjes en om blijdschap onder de kinderen te brengen, maar zijn niet welkom’. ‘De wereld op z’n kop’, reageert een van de vijfduizend mensen die de protestpagina volgen.

‘Onze cultuur, afblijven dus!’

Pointer onderzocht in aanloop naar de intocht van Sinterklaas activistische groepen (voor- en tegenstanders van Zwarte Piet) die zich op sociale media verenigen. De Facebook-post hierboven is tekenend voor Zwarte Piet-voorstanders die zich op het medium uiten. De pagina’s met soms duizenden volgers zijn opgericht om een vuist te maken tegen de andere beweging, die Zwarte Piet het liefst zo snel mogelijk wil afschaffen. Maar het gaat bij deze aanhang ook over de angst voor immigranten die naar Nederland zouden komen om de Nederlandse cultuur en identiteit af te pakken. ‘Ons land, onze cultuur! Afblijven dus!’, staat op veel afbeeldingen die in deze groepen worden gedeeld.

Één afbeelding valt in het bijzonder op. Een rond embleem, met de tekst: ‘Onze cultuur – onze feestdagen – ons land’. Middenin de cirkel kijkt een Zwarte Piet ons vrolijk aan. Op de achtergrond een Nederlandse vlag. Het totaalplaatje oogt nationalistisch en spreekt een duidelijke boodschap uit. Steeds vaker zien we dit beeldmerk voorbijkomen op sociale media.

Als we de pro-Zwarte Pieten groepen op Facebook bestuderen, zien we dat het symbool in de afgelopen maanden ruim duizend keer is gedeeld. De organisator van de pro-Zwarte Piet demonstratie morgen in Groningen, heeft het embleem ook als profielfoto ingesteld. ‘Laat die idioten maar terug gaan naar hun eigen land waar ze geen Sinterklaas vieren’, heeft hij bij de oproep voor de demonstratie gezet.

Oorsprong beeldmerk

Na digitaal onderzoek vinden we de oorsprong van het beeldmerk. Het embleem blijkt door de fascistische organisatie Zwart Front in 2013 te zijn ontworpen als sticker. De rechts-extremistische groep plakte de sticker destijds op prullenbakken, lantaarnpalen en pinautomaten, zoals we zien in een video van Zwart Front op YouTube. ‘Het is bedoeld als protest tegen de Zeurpieten, die slechts enkele generaties in Nederland wonen en ons eeuwenoude feest proberen te verzieken. Het is een protest tegen alle BN'ers, die meegaan in de verwoesting van onze cultuur’, schreef de groep destijds op zwartfront.nl. ‘Zwart Front staat voor het behoud van alle Nederlandse tradities, waar Sinterklaas en Zwarte Piet onderdeel van uitmaken. Ons land; Onze cultuur; Onze feestdagen.’

‘Ik zie in die afbeelding meteen de extreemrechtse cultuur die in Nederland steeds normatiever is geworden’, zegt kunstenaar en propaganda-onderzoeker Jonas Staal. 'Toch moet je wel enige leesvaardigheid hebben om de afbeelding meteen tot Zwart Front te herleiden – en enige historische kennis om te weten wat deze organisatie voorstond.’ Staal maakt een vergelijking van dit soort beeldtaal op social media met beeldtaal op flyers in de jaren negentig. ‘Destijds, toen dit beeld misschien op drukwerk te zien was, waren dergelijke slogans minder gemeengoed: slogans als “Vol = Vol” leiden tot onmiddellijke veroordeling. In onze tijd, waarin je dit beeld een “meme” zou noemen, zijn dit soort ideeën over culturele superioriteit overal doorgedrongen. Dat is het propagandasucces van extreemrechts: hun verhalen en symbolen zijn steeds meer gemeengoed geworden.

‘Het zijn vaak dezelfde afbeeldingen die rondgaan, die veel worden gedeeld, maar waarvan niemand meer weet waar ze vandaan komen’, zegt Nikki Sterkenburg, die in Leiden promoveert op onderzoek naar extreemrechts. ‘Als je voorstander bent van Zwarte Piet ben je natuurlijk niet per definitie extreemrechts, maar het is wel zo dat het een sentiment is waar radicaal- en extreemrechts op inspeelt’, vertelt ze.

‘Met name door het op te pakken en het te gaan claimen als een soort cultuuroorlog. “Kijk, we kunnen onszelf niet meer zijn, andere mensen gaan het hier voor het zeggen hebben, waardoor wij er slechter vanaf gaan komen”, dat is eigenlijk de boodschap die eraan gekoppeld wordt. Het wordt ook veel in het absurde doorgetrokken. Zo van: We moeten Zwarte Piet afschaffen, de Blauwe moskee in Amsterdam wil een versterkte gebedsoproep doen, nog even en we eindigen zometeen bij invoering van de sharia in Nederland. En dat wordt steeds verder doorgetrokken waarbij de boodschap is: Onze eigen cultuur zit in de verdrukking, als we nu geen grens trekken dan is het einde zoek’, aldus Sterkenburg.

Zwart Front

Zwart Front werd in 1934 opgericht als fascistische politieke partij, met als voorman Arnold Meijer. Als Duitsland Nederland binnenvalt in 1940, biedt het Nationaal Front (de opvolger van Zwart Front) de bezetters samenwerking aan. De Duitsers voelden hier niets voor en vervolgens werd in 1941 de partij verboden. In 2012 is een nieuwe organisatie opgericht met de naam Zwart Front. In het manifest ‘Voor activisme en fascisme in de 21e eeuw’, dat we in de archieven van het internet vinden, wordt door Zwart Front verwezen naar literatuur van onder andere Arnold Meijer en de Italiaanse fascist Mussolini.

Op de voorkant van het manifest, waarin ook de doelstellingen van Zwart Front worden beschreven, prijkt het logo van de groep. Het embleem lijkt op de Nederlandse leeuw, alleen dan zonder kroon. Rond de leeuw is een soort tandwiel geplaatst. Als je nu goed kijkt naar het beeldmerk waarin de Zwarte Piet centraal staat, zie je datzelfde logo van Zwart Front terugkomen op de muts van de Piet.

Via een reverse image search-opdracht, waarbij je een foto via Google upload en de zoekmachine de opdracht geeft om gelijke afbeeldingen te vinden, komen we erachter dat de Zwarte Piet op de foto een veelgebruikte stockfoto is. Deze is in 2010 geupload naar Wikipedia. Zwart Front gebruikte de foto voor een pamflet om supermarktketen Albert Heijn te boycotten. Reden achter de boycot: Albert Heijn had aangegeven geen Zwarte Piet-artikelen meer te verkopen en daar was de organisatie het duidelijk niet mee eens. Dezelfde stockfoto is vervolgens bijgesneden en zwarter gemaakt en het centrale punt van het beeldmerk geworden. Nadat het embleem zes jaar geleden op sociale media werd geplaatst, is het vervolgens een eigen leven gaan leiden.

Inmiddels is het embleem door onbekenden voorzien van een Nederlandse vlag als achtergrond. Ook is er een andere versie van het beeldmerk ontstaan. De groep Vrienden van Zwarte Piet (met 22.000 volgers) heeft een Belgische vlag toegevoegd. Bij de versie met de Nederlandse vlag, valt ook een pootafdruk op. Jonas Staal heeft wel een vermoeden waar die vandaan komt. ‘De wolf komt in veel extreemrechtse bewegingen voor. Voor neonazi’s is het een symbool van Germaanse cultuur, en ook de neo-fascistische Grijze Wolven verwijzen naar de mythische wolf Asena. Nu verwijst de naam Zwart Front natuurlijk juist naar de Italiaans-fascistische tak, en ook daar speelt de mythische wolf een rol in de ontstaansgeschiedenis van Rome, maar dat lijkt tegenwoordig wel minder zichtbaar dan in de eerste twee voorbeelden.'

Boze burger

In de Facebook-groepen van voorstanders van Zwarte Piet wordt niet alleen gesproken over de Pieterbaas. Er worden ook berichten gedeeld van de gele hesjes-groepen, het verzet van de boeren in de stikstof-discussie en anti-Rutte memes. Zo heet de pagina van de organisator van de pro-Zwarte Piet demonstratie in Groningen ‘Gele hesjes hebben het gehad’. De profielfoto van de pagina is het Zwarte Piet-embleem van Zwart Front en het roept volgers op te demonstreren voor de boeren.

‘Het zijn vooral boze burgers’, zegt Sterkenburg over de pro-Zwarte Piet-groepen. ‘Een deel van de groep zijn mensen die er gewoon bekaaid vanaf komen in het leven. Die zich totaal in de steek gelaten voelen door de overheid. Die dit ook gewoon vanuit boosheid doen. En daar weten groepen met meer radicale en extreemrechts gedachtegoed handiger op in te spelen.’

Tijdens de Sinterklaasintocht in Rotterdam vorig jaar, was ook de extreemrechtse organisatie Pegida aanwezig. Voorman Edwin Wagensveld liep samen met een paar leden verkleed als Zwarte Piet door de havenstad. Rond dezelfde tijd waren ook leden van de nationalistische organisatie Voorpost aanwezig bij Zwarte Piet-demonstraties in Nederland. ‘Radicaal- en extreem-rechts spelen al jaren in op dat sentiment van die boze burger. Dus dat die afbeelding voorkomt en rondgaat in die groepen verbaast mij niet’, zegt Sterkenburg.