"Als het Rijk nou duidelijkheid verschaft over de procedures, geeft het ons veel meer mogelijkheden om mensen goed en juist te registreren", aldus wethouder van Utrecht Maarten van Ooijen.

Staatlozen zijn mensen die door geen enkel land als burger worden erkend. In Nederland leven naar schatting tussen de tien- en twaalfduizend staatlozen. De 56-jarige Igor Skrijevski uit de voormalige Sovjet-Unie is een van hen. In 1989 vlucht hij met zijn vrouw Galina naar de Verenigde Staten uit angst voor de KGB. Ze hebben een fijn leven in New York, waar ze ook wonen als de Sovjet-Unie uiteenvalt. Maar in 2007 zetten de Verenigde Staten het echtpaar plotseling het land uit om onbekende redenen. Ze worden op het vliegtuig gezet en reizen vanaf New York naar Kiev, met een tussenstop in Amsterdam.

Geen grond voor een verblijfsvergunning

Skrijevski en zijn vrouw komen oorspronkelijk uit Kiev dat na de val van de Sovjet-Unie Oekraïens grondgebied is. Als ze aankomen op het vliegveld horen ze meteen dat ze geen burgers zijn van Oekraïne. Er volgen diverse rechtszaken, maar dit verandert niks. Ze worden het land uitgezet. Niet naar New York, maar naar Amsterdam, de laatste plek van bestemming voor aankomst in Kiev.

Ondertussen woont het echtpaar na vele omwegen sinds 2012 in Apeldoorn. Ze hebben geen verblijfsvergunning, omdat staatloosheid in Nederland hier geen grond voor is. Staatlozen moeten dus op een andere manier aan een verblijfsvergunning zien te komen, bijvoorbeeld doordat het land van herkomst onveilig is. Bij het echtpaar is dat niet het geval: Oekraïne wordt door de Nederlandse overheid gezien als veilig. Hierdoor zijn ze tot de illegaliteit gedoemd en mogen ze niks. "We mogen niks. We mogen niet werken, we kunnen geen kant op. Zo is het nou eenmaal", aldus Skrijevski.

Geen onderdaan

Staatloosheid is in Nederland geen beschermde, juridische status. Het ontbreekt aan een landelijke procedure om te bepalen of iemand staatloos is, wat tot verwarring leidt bij gemeenten als zij inwoners moeten registreren. Utrecht komt als eerste gemeente met speciaal beleid voor staatloze inwoners en vindt het van groot belang dat het Rijk snel stappen gaat zetten. “Als het Rijk duidelijkheid verschaft, dan geeft het ons veel meer mogelijkheden om mensen echt goed te registreren”, aldus wethouder Maarten van Ooijen.

De gemeente gaat een expertteam inschakelen om medewerkers te helpen met de registratie van staatlozen. Ook gaan ze staatloze inwoners actief helpen met het krijgen van een goede registratie. Voorheen lag de verantwoordelijkheid volledig bij de aanvrager.

Er is een wetsvoorstel gepubliceerd om een landelijke procedure in het leven te roepen, maar die ligt sinds 2016 op de plank. Op het voorstel kwam bovendien forse kritiek, omdat ook in die procedure de erkenning van staatloosheid niet wordt gekoppeld aan het krijgen van legaal verblijf. "Over het algemeen kunnen staatlozen nergens terecht. Dat is het punt, het zijn mensen die niet erkend worden als onderdaan van welk land dan ook", aldus Laura van Waas, oprichter van het Institute on Statelessness and Inclusion.

Verkeerde registratie

Nu kun je alleen maar bij de gemeente een registratie ‘staatloos’ krijgen. Toch is dit in de praktijk erg moeilijk door het ontbreken van een procedure. De registratie als staatloze is belangrijk, want zonder die aantekening heb je veel minder rechten. Zo kun je met de registratie staatloos binnen drie jaar naturaliseren en kun je bijvoorbeeld trouwen en een bankrekening openen. Dat kan niet als je geregistreerd staat als ‘nationaliteit onbekend’, zoals zo’n tachtigduizend mensen in Nederland. In Nederland staan in totaal vierduizend mensen geregistreerd als ‘staatloos’.

Laatste redmiddel

Voor staatlozen zonder verblijfsvergunning is er één procedure als laatste redmiddel: de buitenschuld procedure. Iemand kan deze procedure starten als hij buiten zijn schuld om Nederland niet kan verlaten. Maar in de praktijk blijkt deze procedure slecht te werken en worden er nauwelijks vergunningen verleend. Ook is deze procedure erg arbeidsintensief. Asieladvocaat Frank van Haren voert als een van de weinige advocaten soms nog zo’n procedure. “Ik ben oud en heb al AOW, dus ik hoef op zichzelf genomen niet super rendabel te zijn. Daarom kan ik dit soort dingen makkelijker op me nemen. Als jonge advocaten dat doen dan gaat hun kantoor er op failliet."

Voor Igor Skrijevski en zijn vrouw is ook dit laatste redmiddel geen oplossing. Ze startten verschillende procedures om een verblijfsvergunning te krijgen, maar zonder succes. Zonder een verblijfsvergunning kunnen ze niet bij de gemeente worden ingeschreven en dus ook geen registratie als staatloze krijgen. Maar uitgezet worden naar een ander land is ook geen mogelijkheid, want geen enkel land erkent het stel als burger. “Het leven zoals we dat ooit kenden is voorbij, op dit moment hebben geen leven meer”, zegt Skrijevski.