Zoals veel andere Nederlanders trek ook ik de portemonnee voor het goede doel. Maandelijks maak ik geld over aan mensenrechtenorganisatie Amnesty International. Uit het rapport Feiten & cijfers goede doelen 2018, van brancheorganisatie Goede Doelen Nederland blijkt dat er vorig jaar voor bijna 3,1 miljard euro aan inkomsten werd gegenereerd. Dat zijn inkomsten van bijvoorbeeld subsidies, loterijen of de verkoop van producten. Een derde is afkomstig uit giften en donaties, collecten en contributies. In het rapport worden alleen cijfers vermeld van goededoelenorganisaties die zijn aangesloten bij de brancheorganisatie, waardoor het werkelijke bedrag vermoedelijk veel hoger ligt.

Goede doelen zoals Amnesty zijn aangemerkt als ANBI. Maar ook kerkgenootschappen zoals Protestantse Gemeente Hilversum, fondsen als het Gebroeders Hesse Fonds (subsidieert culturele activiteiten) en ook omroep KRO-NCRV hebben een ANBI-status. Sinds 2008 kan een instelling zo’n aanvraag indienen bij de Belastingdienst. Daarvoor vul je een formulier in bestaande uit vijf kantjes, aangevuld met een beleidsplan voor je instelling. Het ANBI-team van de Belastingdienst beoordeelt vervolgens de aanvraag en beslist binnen acht weken of je wel of niet van de regeling gebruik kan maken.

Momenteel zijn er 43.268 instellingen die deze status hebben. Dat levert flinke voordelen op. Zo kunnen ze een aanvraag doen om hun energiebelasting terug te krijgen en hoeven ze geen erf- en schenkbelasting te betalen. En donateurs hebben er ook profijt van. Zo mag je giften aan een ANBI aftrekken van je eigen belastbare inkomen. In mijn geval zou ik dat ook kunnen doen van mijn giften aan Amnesty. De mensenrechtenorganisatie legt in een tabel op hun eigen website uit hoeveel voordeel je als donateur hieruit kan halen.

Doordat zowel de donateur als de instelling financieel voordeel heeft, komt er minder belastinggeld binnen. De ANBI-regeling brengt inmiddels 600 miljoen euro per jaar minder in het laatje van de Belastingdienst: 367 miljoen aan giftenaftrek en 215 miljoen euro door de vrijstelling van erf- en schenkbelasting.

Publicatieplicht

Het verkrijgen van de ANBI-status heeft dus financieel interessante voordelen. Dat betekent wel dat er regels aan de ANBI-status zitten waar elke instelling aan moet voldoen. Eén daarvan is de publicatieplicht. Zo moet de instelling bijvoorbeeld verplicht elk jaar een jaarrekening openbaren, moet het inzichtelijk zijn wie de bestuurders van de instelling zijn en moeten de activiteiten over het afgelopen jaar worden beschreven. In totaal zijn er tien onderdelen die gepubliceerd moeten worden, wil je voldoen aan de publicatieplicht.

Uit een representatieve steekproef blijkt dat bijna de helft van de ANBI’s niet voldoet aan de publicatieplicht door het jaarverslag niet te publiceren. Van de ruim 43.000 ANBI’s had 48 procent in september geen jaarverslag over 2018 gepubliceerd, Terwijl de deadline al ruim twee maanden daarvoor was verstreken. Verder blijkt ook dat een derde van de instellingen met ANBI-status zelfs geen jaarverslag over 2017 had gepubliceerd en bij enkelen ontbrak het gehele financiële huishouden.

Opvallend is ook dat ruim 1.500 instellingen geen werkende website hebben doorgegeven aan de Belastingdienst. Op deze manier kan de Belastingdienst niets controleren, omdat zij actief controle doet op jaarverslagen die online gepubliceerd moeten worden. Op het moment dat wij dit onderzoek deden werkte bij 1.548 instellingen die website niet. Dat is 3,6 procent van het totaal aantal ANBI’s.

In het ANBI-register van de Belastingdienst komen ook veel buitenlandse instellingen naar voren. Grote buitenlandse instellingen kunnen immers ook giften ontvangen van Nederlandse donateurs. Zo heeft het Londense museum voor schilderkunst The National Gallery ook een Nederlandse ANBI-status. Hetzelfde geldt voor het internationale muziekfestival Verbier dat jaarlijks in Zwitserland plaatsvindt. En deze twee culturele giganten voldoen ook niet aan de publicatieplicht. Het woord ANBI komt niet eens voor op hun website. ‘Het toezicht op geldstromen houdt praktisch gezien vaak op bij de grens. Wat er buiten de landsgrenzen gebeurt is moeizaam en vaak onmogelijk vast te stellen’, staat in een evaluatie van de Belastingdienst eind 2016.

Het ANBI-team van de Belastingdienst heeft als taak ANBI’s te controleren op de publicatieplicht. Een team van 45 werknemers van de Belastingdienst is belast met de aanvragen en controle van de ANBI’s. Uit een evaluatie van de Belastingdienst bleek eind 2016 al dat er geen sluitende controle is op instellingen met een ANBI-status. In dat jaar werden 3.090 van de ruim 43.000 duizend instellingen op de publicatieplicht gecontroleerd. Bij 200 instellingen is toen de status ingetrokken.

In een reactie laat de Belastingdienst weten dat het niet tijdig publiceren van een jaarverslag fout is. ‘Als één of meerdere criteria niet voldoen, nemen we contact op met deze instelling en verzoeken wij ze om de onzorgvuldigheid te herstellen. De constatering van nalatigheid is het begin van een uitgebreider en arbeidsintensiever traject’, zegt de Belastingdienst tot slot.

Algemeen nut niet te controleren

De publicatieplicht helpt om transparantie te krijgen in de financiën van instellingen. Om daar inzicht in te geven moet elke ANBI ook haar doelstellingen publiceren. Negentig procent van de inkomsten moet aan doelstellingen worden uitgegeven. Amnesty komt wereldwijd op voor de rechten van de mens. Dat kan bijvoorbeeld door middel van het opstellen van onderzoeksrapporten, voeren van acties of geven van voorlichting. Het merendeel van de financiën moet daar aan worden besteed.

Maar wie bepaalt of het uitgegeven geld goed besteed is? Kort antwoord: niemand. ‘De Belastingwetgeving is in een noodgang door de Tweede Kamer gejaagd. Er is geen fundamentele discussie gevoerd over wat wij algemeen nuttig vinden’, zegt belastingrecht-expert Sigrid Hemels. ‘Daardoor is er nu veel onduidelijkheid en onzekerheid, zowel bij ANBI’s als de Belastingdienst.’

Het is lastig om daar een oordeel aan te hangen merkt ook Hemels op. ‘In Nederland geldt amateursport niet als algemeen nuttig, in tegenstelling tot de rest van de wereld. Dat is vreemd: het belang van kunnen samenwerken, de strijd tegen obesitas, kinderen uit minderbedeelde gezinnen laten sporten – dat is naar mijn mening geen particulier belang. Als ik in het buitenland vertel dat wij amateursport hebben uitgesloten, kijken ze me met verbazing aan.’

Jaarlijks komen er nieuwe ANBI’s bij en verdwijnen er instellingen uit het register. Sinds de regeling in 2008 tot stand is gekomen is het aantal ANBI’s door de jaren heen flink toegenomen. Maar sinds de strengere regelgeving in 2012, het jaar waarin de publicatieplicht werd ingevoerd, worden er ook steeds meer ANBI-statussen ingetrokken. Zo verloor de christelijke groepering de Noorse broeders haar ANBI-status. De Belastingdienst concludeerde dat de Stichting Wereldwijd Evangeliewerk (WEW), onderdeel van de Noorse broeders, geen ANBI kon zijn. WEW zou jarenlang ten onrechte fiscale voordelen hebben genoten. En Hippo Mundo Charity, een stichting die christelijke initiatieven steunt in tweede- en derdewereldlanden, werd begin 2017 officieel van de lijst met ANBI’s geschrapt.

En al voldoen ze aan de publicatieplicht, dan zegt dat niet meteen dat een ANBI geheel zuiver op de graat is. Discutabel zijn bijvoorbeeld de uitgaven van de internationale boeddhistische stichting Rigpa. Volgens oud-Rigpa leden zou gedoneerd geld niet juist worden besteed. Zij laten in een brandbrief aan de geestelijk leider van Rigpa, Sogyal Rinpoche, weten: ‘Veel van het geld dat wordt gebruikt om uw luxe levensstijl te financieren komt van de donaties van uw studenten, terwijl zij geloven dat hun donaties worden gebruikt om wijsheid en mededogen in de wereld te bevorderen.’

Steekproef

Pointer en Investico deden een representatieve steekproef onder 381 instellingen met een ANBI-status. Voor deze steekproef geldt dat we een marge van 5% hebben genomen bij een betrouwbaarheidsinterval van 95%. Met andere woorden: we zijn er 95% zeker van dat tussen de 43 en 53% van alle ANBI’s in Nederland geen jaarverslag van 2018 online hebben staan. In de steekproef werd gecontroleerd of de jaarrekening online staat. Dit is één van de tien eisen binnen de publicatieplicht, waaraan een ANBI moet voldoen.

Update vrijdag 10 januari: Inmiddels heeft SP-Kamerlid Renske Leijten schriftelijke vragen gesteld aan de Minister van Financiën. Zo vraagt ze onder andere opheldering over het feit dat het de Belastingdienst niet lukt om binnen 910 uur alle ANBI's te controleren. De Kamer is momenteel met reces tot 12 januari.

Deze publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met Eline Huisman en Jolanda van de Beld van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico, met medewerking van de Groene Amsterdammer, Reporter Radio en Trouw. Deze productie is uitgevoerd met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.