Wie de heuvels aan de horizon volgt, ziet voornamelijk groen. De bladeren aan de bomen, het struikgewas langs de zanderige wegen en het gras op de helling. Op een grote open plek, midden tussen de bomen, verandert de kleur van groen in een donkere emulsie van zand, modder en afval. Het is een herinnering aan de ramp van 4 jaar geleden.

Op deze plek brak op 25 januari 2019 een dam van een ijzerertsmijn van het Braziliaanse mijnbouwbedrijf Vale S.A. door. Een dam van 86 meter hoog en 720 meter breed. Op beveiligingsbeelden is te zien hoe een reusachtig stuk dam vanaf de onderkant in elkaar stort. Nadat de muur instort, storten verwoestende afvalstromen het dal in. Dit afval is afkomstig uit de nabijgelegen ijzerertsmijn en zit vol met water en modder. Met snelheden van 100 km/u raast de modderstroom door het dal heen. Op een video op social media is te zien hoe werknemers zich snel uit de voeten proberen te maken wanneer de metershoge modderstroom hun kant op komt. 270 mensen komen om het leven.

De dag van de doorbraak

Na de ramp worden er verschillende onderzoeken ingesteld om de toedracht van de ramp te achterhalen. Uit een vertrouwelijk politierapport uit 2021, in handen van Pointer, blijkt dat er een Nederlands bedrijf betrokken is bij de ramp. Het gaat om het bodemonderzoeksbedrijf Fugro uit Leidschendam. Een multinational met een omzet van bijna 1,5 miljard euro.

Fugro in Situ Geotecnia, een Braziliaanse dochteronderneming die voor 100% in bezit is van Fugro, is door Vale aangenomen om werkzaamheden uit te voeren. Ze plaatsen onder andere meters die de waterdruk en zo de stabiliteit in de dam kunnen meten. Daarnaast moet Fugro ook bodemmonsters verzamelen voor onderzoek. De werkzaamheden beginnen op 3 november 2018. In de maanden daarna boort Fugro verder. Op 21 januari begint het bodemonderzoeksbedrijf met het boren van een nieuw gat. Vijf dagen later breekt de dam door waarbij vier van de vijf medewerkers van Fugro om het leven komen.

Op satellietbeelden van Planet Labs van 24 januari, opgevraagd door Pointer, is de boorinstallatie op de dam zichtbaar. Ook op de beelden van de beveiligingscamera bij de dam, is de boorinstallatie te zien. Eén van de medewerkers van Fugro, Lieuzo, overleeft wonderbaarlijk genoeg de ramp. "We begonnen die dag rond 10 uur ‘s ochtends", zegt hij wanneer we hem telefonisch spreken. "Om elf uur ongeveer waren we klaar met het boren en we hadden het materiaal net opgeruimd toen iedereen plots begon te rennen. De tent begon te schudden en ineens zagen we alles instorten. Niemand zag meer wat".

In de conclusie van het vertrouwelijke politierapport staat dat door de boorwerkzaamheden van Fugro delen van de dam plotseling vloeibaar werden (liquefactie), wat leidde tot de damdoorbraak. Bij liquefactie verliest de met water verzadigde bodem zijn stevigheid en wordt vloeibaar, in dit geval omdat de afwatering van de dam niet meer goed werkte.

Naast het politierapport concludeert ook het onafhankelijke onderzoek van het Spaanse International Centre for Numerical Methods in Engineering (CIMNE) dat de werkzaamheden van Fugro naar alle waarschijnlijkheid de trigger zijn geweest voor liquefactie. Het CIMNE onderzocht de mogelijke oorzaken van de damdoorbraak op verzoek van het Braziliaanse Openbaar Ministerie. Hoofdonderzoeker Marcos Arroyo stelt: "We denken dat het vrij waarschijnlijk is dat die booractiviteit de doorbraak veroorzaakte". Arroyo en zijn team berekenden dit op basis van rekenmodellen.

Volgens Arroyo had Fugro kunnen weten dat de werkzaamheden een risico vormden, door het bodemonderzoek dat het bedrijf deed. "Ze deden CPT-tests, een van de beste middelen om de gesteldheid (van de bodem, red.) vast te stellen. Zij zijn experts. Ze moeten naar de resultaten gekeken hebben en geweten hebben dat een groot deel van de materialen in die dam potentieel vloeibaar kon worden."

Uit het politierapport blijkt ook dat Vale in eerste instantie de werkzaamheden had toebedeeld aan het Braziliaanse bodemonderzoeksbedrijf Alphageos. Zij stellen een boormethode voor waarbij er wordt geboord zonder water. Het gebruik van boren met water is namelijk risicovol volgens Alphageos, en verwijzen naar Amerikaanse richtlijnen. Deze richtlijnen zijn niet leidend in Brazilië, maar wel bekend in de industrie. Vale geeft, volgens de mailwisseling in het politierapport, de opdracht niet aan Alphageos, maar schakelt Fugro in met de vraag of ze wel kunnen boren met water omdat dit sneller zou gaan en daarmee gaat Fugro akkoord.

Eerdere onderzoeken

Naast het politierapport en het onderzoeksrapport van CIMNE (2021), verschenen er eerder al andere rapporten. Daaruit blijkt dat de dam van de mijn al jaren in een slechte staat was. In 2003 was Vale al op de hoogte van de kwetsbaarheid van de dam, aldus een rapport van het Extraordinary Independent Consulting Committee for Investigation (CIAEA) uit 2020. Een jaar eerder verscheen al een onderzoek in opdracht van Vale, waarin het boren door Fugro niet als aanleiding werd gezien voor de dambreuk. Volgens Arroyo is er niet genoeg tijd besteed aan die eerdere onderzoeken. "Binnen acht maanden leverden ze hun rapport al af, terwijl dit vrij gecompliceerd is."

In haar eigen jaarrapport van 2019 laat Fugro nog weten "dat onderzoeken hebben bevestigd dat de activiteiten van Fugro geen rol hebben gespeeld bij het incident". In een reactie op vragen van Pointer laat Fugro weten inhoudelijk nu niet te kunnen reageren. "De hele zaak wordt door Braziliaanse autoriteiten momenteel opnieuw tegen het licht gehouden. Daarbij worden alle betrokken partijen, ook Fugro, opnieuw bevraagd. Wij werken volledig mee aan die onderzoeken. In afwachting hiervan kunnen we geen verder commentaar geven", aldus de woordvoerder.

Mariana-ramp

Het is niet de eerste keer dat een dam van het mijnbouwbedrijf Vale doorbreekt. Op 5 november 2015 breekt bij een ijzerertsmijn vlakbij de stad Mariana, een dam door. De dam is in bezit van het bedrijf Samarco, een joint venture van Vale en BHP, een Australisch mijnbouwbedrijf. Bij deze ramp komen 19 mensen om het leven en het wordt gezien als de grootste milieuramp uit de Braziliaanse geschiedenis.

Uit data van het Braziliaanse nationaal mijnbouwagentschap (ANM) blijkt dat er drie dammen in Brazilië, allemaal in de provincie Minas Gerais, een groot risico hebben om door te breken. Twee van die dammen, de Sul Suprior en de Forquilha III, zijn in bezit van Vale. Binnen een straal van 4,5 kilometer van de Forquilha III staan nog eens 5 dammen van Vale. Deze vijf dammen hebben het één-na-hoogste veiligheidsniveau. Het ANM categoriseert alle dammen in Brazilië op basis van veiligheidsniveaus. In totaal hebben 75 dammen een verhoogt risico. 25 daarvan zijn van mijnbouwgigant Vale.

Vale laat in een reactie weten dat het mijnbouwbedrijf bezig is om een aantal gevaarlijke stoomopwaartse dammen, zoals die in Brumadinho, te ontmantelen. Ook laat Vale weten steun te bieden aan de getroffen families bij de Brumadinho-ramp en hen te compenseren voor de veroorzaakte schade.

Dit onderzoek is gedaan in samenwerking met Wies Ubags.

Reactie 19 december, 16u:



Vanochtend heeft Fugro een statement uitgestuurd naar aanleiding van onze tv-uitzending van afgelopen zondagavond. Daarop reageren wij als volgt:

We hebben Fugro voorafgaand aan de uitzending meermaals om een reactie gevraagd maar zij hebben ervoor gekozen niet inhoudelijk te reageren. Fugro verwijt ons eenzijdige en subjectieve berichtgeving maar noemt daar geen voorbeelden bij. We hebben Fugro daarom vandaag gevraagd waar zij precies op doelen, maar daar wil het bedrijf niet op reageren. Fugro mailt ons: ’Wij houden vast aan ons statement van eerder vandaag. Wij hebben er niets aan toe te voegen.’

Wij staan volledig achter onze uitzending en de feiten uit ons onderzoek. De uitzending spreekt wat ons betreft voor zich.