Grapperhaus presenteerde onlangs zijn wetsvoorstel om roekeloos rijgedrag harder aan te pakken. Aan de basis van dit wetsvoorstel lagen twee onderzoeken, waaronder dat van hoogleraar Marc Groenhuijsen. Hij werkt voor Intervict, een onderdeel van Tilburg University dat onderzoek doet naar de behandeling van slachtoffers van misdrijven. We spreken hem voor ons onderzoek Verkeersveiligheid.

Volgens Groenhuijsen heeft ons hoogste rechtsorgaan, de Hoge Raad, nu al grote moeite met het begrip roekeloos. Ze achten dat uitsluitend bewezen bij extreem gevaarlijk rijgedrag, zoals straatraces.

Hoewel lagere rechters veroordeelde wegpiraten vaker roekeloos rijgedrag hebben verweten, met de bijbehorende hogere straffen, is dit in cassatie door de Hoge Raad meestal teruggedraaid, aldus Groenhuijsen.

De Hoge Raad noemt gevaarlijk weggedrag dus niet zomaar roekeloos. Maar de minister vindt nu zelfs het vasthouden van de mobiele telefoon roekeloos, dus vergelijkbaar met een straatrace. Hoe gaat hij ervoor zorgen dat rechters dat oordeel in de toekomst overnemen? We slaan het onderzoek van Groenhuijsen en collega’s erop na.

Roekeloosheid

In 2006 werd het begrip roekeloosheid geïntroduceerd in de wegenverkeerswet. Het doel was hogere straffen voor ‘zeer onvoorzichtig gedrag waarbij welbewust en met ernstige gevolgen onaanvaardbare risico’s worden genomen.’ Maar volgens de onderzoekers kunnen rechters niet goed uit de voeten met dit begrip. ‘De kans op succesvolle vervolging wegens roekeloos rijgedrag is althans erg klein’, zo schrijven zij. Dat komt volgens hen met name door de ‘zeer restrictieve opvatting’ van ons hoogste rechtsorgaan, de Hoge Raad, van het begrip roekeloos. ‘Alleen in uitzonderlijke (...) omstandigheden – zoals snelheidswedstrijden, kat-en-muis-spellen of koste wat kost vluchten voor de politie – kan voor roekeloosheid worden veroordeeld.’

Lagere straffen

Volgens de onderzoekers heeft de invoering van het begrip roekeloosheid zelfs mogelijk tot lagere straffen geleid in plaats van hogere. Zo is het maximum van negen jaar gevangenisstraf in geval van dood door schuld in het verkeer gehalveerd naar vierenhalf jaar. Pas wanneer ook roekeloosheid wordt aangetoond komt de ‘oude’ negen jaar weer in beeld.

Den Haag kan een wet invoeren of wijzigen, het is vervolgens aan rechters om deze te interpreteren en per overtreding een oordeel te vellen. Maar volgens de onderzoekers moeten rechters een wet wel interpreteren zoals deze bedoeld is. En dat zou de Hoge Raad in dit geval niet doen. ‘Daardoor is het bereik van roekeloosheid zo beperkt, dat de Hoge Raad het begrip niet van toepassing acht op gevallen waarvoor die strafverhoging juist was bedoeld.’

Met zijn wetsvoorstel probeert minister Grapperhaus iedere onduidelijkheid over het begrip roekeloosheid weg te nemen. Hij omschrijft iedere overtreding die voortaan onder het kopje roekeloosheid moet vallen. We sommen ze op:

a. onvoldoende rechts houden op onoverzichtelijke plaatsen;

b. gevaarlijk inhalen;

c. negeren van een rood kruis;

d. over een vluchtstrook te rijden;

e. inhalen voor of op een voetgangersoversteekplaats;

f. niet verlenen van voorrang;

g. in ernstige mate overschrijden van de krachtens deze wet vastgestelde maximumsnelheid;

h. zeer dicht achter een ander voertuig rijden;

i. door rood licht rijden;

j. tegen de verkeersrichting inrijden;

k. tijdens het rijden een mobiele telefoon vast te houden;

l. niet opvolgen van aanwijzingen van daartoe op grond van de wet bevoegde ambtenaren, indien daarvan levensgevaar of gevaar voor lichamelijk letsel voor een ander te duchten is.

Aan deze overtredingen wordt een maximumstraf gekoppeld van twee jaar gevangenis wanneer het niet tot een ongeluk leidt. Is dat wel het geval, dan gaat het maximum naar zes jaar gevangenisstraf. Gaat deze nauwgezette omschrijving ervoor zorgen dat meer ‘roekeloos’ weggedrag ook als zodanig wordt bestraft?

Groenhuijsen: ‘Een aantal van de genoemde gedragingen zijn thans gewone en weinig opzienbarende verkeersovertredingen. Die vallen volgens mij evident buiten het bereik van het begrip roekeloosheid.’

Gaat een rechter zo’n straf wel opleggen?

Groenhuijsen: ‘Je kunt niet door een wet te maken verwachten dat rechters ophouden met nadenken. Die blijven de redelijkheid volgen en als een wet niet redelijk is voeren ze hem niet uit.'

Maar hoe zit het met appen achter het stuur?

Uit onderzoek van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) blijkt dat 62 procent van de weggebruikers de telefoon wel eens gebruikt tijdens verkeersdeelname. En precies dat gedrag schaart minister Grapperhaus nu ook onder roekeloos rijgedrag. De maximumstraf: twee jaar als het niet tot een ongeluk leidt, zes jaar als dat wel het geval is.

Groenhuijsen: ‘Als iemand zit te appen achter het stuur gaat geen rechter ooit twee jaar opleggen.’

Wordt het verkeer met hogere straffen ook veiliger?

Groenhuijsen: ‘Het is zeer de vraag of dat zal lukken. Dat zal afhangen van de controles, van de handhaving door de politie. Nu is de pakkans zo laag dat vrijwel geen enkele verkeerswet enige preventieve werking heeft. Toen de alcoholwetgeving werd ingevoerd in 1974 werd daar bij wijze van spreken elke zaterdagavond op gecontroleerd, en dat wist iedereen. Het aantal doden is sindsdien, mede door de controles, gedaald van 3000 naar 700. Nu zie je vrijwel nooit meer alcoholcontroles. Het gaat gewoon om het aantal controles. Kijk naar die trajectcontroles op de A2: bijna niemand rijdt meer te hard van Amsterdam naar Utrecht.’

Toch ziet Groenhuijsen wel een preventieve werking uitgaan van een hoge strafmaat: ‘Als mensen weten dat je jaren de cel in kunt gaan wanneer je in beschonken toestand met 160 tegen het verkeer in rijdt en twee mensen doodrijdt, dan zal dat echt wel een preventieve werking hebben.’