“De schaamte onder laaggeletterden is enorm”, zegt Romana Fronczek, adviseur van Stichting Lezen en Schrijven en al meer dan 40 jaar taaldocent voor mensen met Nederlands als moedertaal. We spreken haar voor ons onderzoek naar laaggeletterdheid in samenwerking met de Pointer pop-up in Heerlen. “Ze denken dat de hele wereld hun probleem niet ziet. En meestal is dat ook zo. Ze hebben vaak zo’n groot sociaal vangnet om zich heen dat hen helpt, dat het helemaal niet opvalt dat ze sommige dingen niet zelf kunnen.”

Toch is het volgens de taaldocent belangrijk om het juist wél te weten als iemand in je omgeving laaggeletterd is. Zo kun je diegene helpen zichzelf te ontwikkelen. Hoe je signalen van laaggeletterdheid herkent beschrijft Romana in vijf tips.

1. Let op hoe iemand omgaat met zijn telefoon
“Bijna alle laaggeletterden hebben wel een telefoon. Uit hoe handig ze daarmee omgaan, kun je een hoop afleiden”, vertelt Romana. Eén van haar cursisten zat bijvoorbeeld in een buurt-Whatsappgroep, maar stuurde daar alleen spraakmemo’s in en nooit berichtjes. Het viel zijn buren niet op, terwijl het wel een belangrijk signaal was dat hij moeite had met berichtjes typen.

2. Merk het op als iemand voor alles fysiek wil afspreken
Verder zijn laaggeletterden volgens Romana geneigd om alles fysiek te doen. “Ze sturen bijvoorbeeld geen kaartje als iemand jarig is, maar gaan altijd langs. Of vaders en moeders zitten niet in de schoolapp, maar komen altijd naar school toe als ze iets moeten bespreken.”

3. Let op of iemand vaak te vroeg of te laat komt
“Te vroeg of te laat op afspraken komen kan ook een signaal van laaggeletterdheid zijn”, beschrijft Romana. Mensen die laaggeletterd zijn, kunnen moeite hebben met het lezen en begrijpen van tijdstippen en het daardoor ook lastig vinden om op tijd komen.

4. Kijk hoe iemand reageert op een papieren tekst
Ook de manier waarop mensen reageren als ze een papieren tekst voorgeschoteld krijgen, is volgens Romana veelzeggend. “Een specialist uit een ziekenhuis vertelde me een keer dat ze folders soms op zijn kop aan patiënten geeft.” Mensen die kunnen lezen en schrijven zullen geneigd zijn de folder om te draaien om hem te lezen, maar laaggeletterden niet, legt Romana uit. Of ze kijken wel naar de tekst, maar bewegen hun ogen er niet over zoals iemand doet die een tekst leest.

5. Herken smoesjes
Laaggeletterden zijn volgens de taaldocent ook meester in het verzinnen van smoesjes. Een bril vergeten zijn of pijn aan de hand hebben zijn veelgehoorde excuses om niet te hoeven lezen of schrijven, maar ook ‘ik hoef het niet op te schrijven, ik onthoud het wel’ is volgens Romana een manier om laaggeletterdheid te verbloemen.

Hulp bieden

Als je eenmaal weet dat iemand in je omgeving laaggeletterd is, is dat al een hele prestatie volgens Romana. Maar hoe help je die persoon vervolgens? Ook hiervoor vijf tips:

1. Creëer een vertrouwenssituatie
Het belangrijkste, en tegelijkertijd het moeilijkste, is volgens Romana om een vertrouwensrelatie te creëren. “Stel dat je een collega ziet die moeite heeft met lezen en schrijven”, zegt Romana. “Hoe zou je die aanspreken, zonder dat die helemaal in de stress schiet? Dit is het allerdiepste geheim dat iemand heeft, dus je kan niet zomaar het gesprek opentrekken. Je moet een warme situatie creëren waarin je dingen tegen elkaar kan zeggen.” Volgens Romana kan het bijvoorbeeld helpen om te vertellen dat je een verhaal gehoord hebt over een andere laaggeletterde. Zo laat je zien dat je het probleem kent en creëer je ruimte voor bijvoorbeeld die collega, om ook zijn eigen verhaal te doen.

2. Zorg dat je al info verzameld hebt
“Ik zou ook zorgen dat je zelf veel informatie hebt, voordat je het gesprek over laaggeletterdheid met iemand begint”, zegt Romana. “Kom niet met een flauwekulverhaal, maar zoek online vast informatie, of bel met de hulplijn van Stichting Lezen en Schrijven. Daar kunnen ze je precies vertellen waar iemand in zijn of haar buurt naartoe kan voor hulp.”

3. Maak de noodzaak van lezen en schrijven duidelijk
Bovendien stelt de taaldocent: “Laaggeletterden beseffen zelf vaak niet dat ze hulp nodig hebben. Want ze redden zich toch? Dus je moet ze meegeven dat goed kunnen lezen en schrijven ze helpt om zich beter te voelen. Dat ze zich dan niet meer hoeven te schamen, dat ze dan mee kunnen doen in een gesprek.”

4. Blijf begeleiden
Wat Romana betreft is het ook belangrijk om, als je iemand zover hebt gekregen om hulp te zoeken, betrokken te blijven. “Vraag of je nog ergens mee kan helpen, toon interesse, vraag naar hoe de taalcursus gaat”, tipt ze. “Laat merken dat je trots bent dat iemand weer naar school gaat.”

5. Doe niet alsof iemand dom is
Tot slot is er volgens Romana één ding dat je echt niet moet doen, en dat is doen alsof iemand die laaggeletterd is, dom is. “Ik zeg altijd: je hebt juist zoveel andere kwaliteiten, die ik niet heb. Kijk daar eens naar. Ik ben geen automonteur, mijn poetswerk thuis zal een stuk minder mooi zijn dan bij jou, ik kan niet zulke mooie kleren maken als jij.” Het is belangrijk om te benoemen dat lezen en schrijven slechts een onderdeel van allerlei talenten is, zegt Romana. “Maar wel een heel belangrijk onderdeel.”