Een maand voor de verkiezingen van 20 maart heeft minister Ollongren van Binnenlandse Zaken alle gemeenten verzocht om de verkiezingsuitslagen als open data online te publiceren. We bekeken, twee weken na de verkiezingen, alle 355 gemeentewebsites om te controleren of de volledige verkiezingsuitslag per stembureau beschikbaar is. Slechtst een kwart van de gemeenten heeft de uitslagen in een digitaal formaat (zoals Excel of CSV) en volgens de juiste indeling gepubliceerd. We hebben 270 gemeenten gecontacteerd, maar van veertien hebben we nog steeds geen data gekregen.

Transparantie

Bijna een maand na de verkiezingen is er dus nog steeds geen compleet overzicht van de stemmen per stembureau als open data. “Dat is natuurlijk heel kwalijk”, zegt Wilma Haan, directeur van de Open State Foundation. “Het publiceren hiervan is geen wettelijke verplichting, maar het is wel belangrijk voor de transparantie van de verkiezingen”, zegt Haan. “De uitslagen moeten toegankelijk en goed analyseerbaar zijn voor journalisten, maar ook voor campagneteams, beleidsmakers en vooral voor jou en mij als burger.”

Deze open data kunnen gemeenten uitdraaien met hun eigen verkiezingssoftware. Het bevat het aantal stemmen dat elke kandidaat per stembureau heeft gekregen. Deze gegevens bieden veel meer inzicht in ons stemgedrag dan alleen de opsomming per gemeente. Bijvoorbeeld dat mensen op stations vaker op Groenlinks en D66 stemmen dan in die gemeente. “Daarnaast wil je dat alle data in hetzelfde formaat en op dezelfde plek staan en niet op 355 verschillende websites”, aldus Haan. De Open State Foundation pleit ervoor om de verkiezingsuitslagen in de toekomst verplicht op een machine-leesbare manier, via een vaste standaard en op een vaste plek te publiceren.

Uitzendkrachten

Tot het begin van dit decennium konden gemeenten de uitslag nog digitaal doorsturen naar de Kiesraad, die later de uitslagen per stembureau publiceerde. Dat mag niet meer. Maar de gemeenten hebben nog steeds de wettelijke verplichting om de uitslagen te publiceren. De enige manier om de uitslagen - landelijk - te verzamelen is dus alle gemeenten langs te gaan. In 2017 moest dat zelfs nog fysiek, want zo’n 300 gemeenten publiceerden helemaal niks digitaal. Een onderzoeksbureau stuurde uitzendkrachten naar al die gemeenten om vervolgens de gegevens door te verkopen.

In 2019 is het voor ons geen probleem om bij de meeste gemeenten de bestanden boven water te krijgen. De gemeente Appingedam zette bijvoorbeeld gelijk de CSV-bestanden op de site.

'We voldoen zo toch aan de wet'

Maar niet alle gemeenten zijn enthousiast over ons verzoek om de bestanden ook te publiceren op de site. De gemeente Montfoort reageerde “dat ze zo toch aan de wet voldoen”. Olst-Wijhe publiceerde niet online want “dat mag niet volgens de webrichtlijnen”. Bij veel gemeentes, zoals Noordoostpolder en Almelo, was het niet mogelijk om een CSV te uploaden, of werd het automatisch omgezet naar PDF.

Een paar gemeenten, zoals Oldambt en Venlo, hadden de data wel online staan, maar haalden het na een paar weken weer weg. “Het ministerie heeft voorgeschreven dat ze digitaal tijdelijk ter inzage beschikbaar moeten zijn”, meldde een ambtenaar van de gemeente Oldambt. Maar vervolgens werden ze wel via mail gestuurd.

‘Onze vrienden van Binnenlandse Zaken’

Een paar gemeentes zoals Loon op Zand en Maasdriel waren ‘gewoon’ vergeten om de bestanden online te zetten. Een enkele gemeente weigerde ons verzoek. Volgens de gemeente Bladel “stonden de gegevens toch online”. Een ambtenaar uit Haaksbergen vroeg ons “of we wel wisten hoeveel werk dat was” en verzocht ons om dat maar te rapporteren aan “onze vrienden van Binnenlandse Zaken”.

Update: Wetsvoorstel in de maak

Naar aanleiding van dit onderzoek bereidt minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een wetsvoorstel voor. Daarin wil zij gemeenten verplichten om verkiezingsuitslagen in opendata-formaat aan te bieden. Dat schrijft Ollongren in een brief naar de Tweede Kamer. Zij herinnerde de gemeenten vlak voor de Provinciale Statenverkiezingen er al aan om de uitslagen in het juiste formaat openbaar te maken.

"Dat veel gemeenten de documenten desondanks niet hebben gepubliceerd, ligt mogelijk aan het feit dat dit de eerste verkiezingen waren waar deze verplichting van toepassing was. Dat neemt niet weg dat ik betreur dat veel gemeenten zich hieraan niet (volledig) hebben gehouden."

Ollongren wil het wetsvoorstel voor het einde van dit jaar indienen bij de Tweede Kamer. Dat is ruim voor de eerstvolgende geplande verkiezingen. In 2021 mogen we weer naar de stembus voor de Tweede Kamerverkiezingen.

Illustratie door Wendy van der Waal