Gemeentepolitiek is niet alleen erg belangrijk, maar het kan ook verschrikkelijk misgaan. Wethouders die elkaar de tent uitvechten of miljoenen euro's die verkwanseld worden aan een prestigeproject. In de ReportersNL-zomerserie Gemeentelijke Geschillen volgden we deze zomer, samen met verslaggevers van onze mediapartners, de meest spraakmakende kwesties in de gemeenteraad. We hebben hoogleraar Lokaal Bestuur Klaartje Peters (Universiteit Maastricht) gevraagd om te reageren op de gemeentelijke kwesties.
Geheimhouding
Het geheim verklaren van gemeentelijke documenten is aan wet- en regelgeving gebonden, deze zijn opgenomen in de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). In Bloemendaal werden stukken geheimgehouden om het gezichtsverlies van de wethouder te verbloemen.
De gemeente werkte jarenlang landgoedeigenaren Hans en Rob Slewe tegen bij het verbouwen van hun landgoed. De broers werden door een wethouder beschuldigd van het intimideren van gemeenteraadsleden, maar uit de (geheime) documenten bleek later dat daar geen sprake van was.
Ook de deal van 750.000 euro, waarmee de broers werden afgekocht nadat ze door de rechter in het gelijk waren gesteld, werd geheimgehouden. “Gezichtsverlies kan geen motivatie zijn om geheimhouding af te dwingen”, zegt politicoloog Klaartje Peters. Ze ziet dat in Nederlandse gemeenten het instrument geheimhouding vaak onnodig wordt ingezet, uit overdreven voorzichtigheid of gemakzucht.
Maar Peters benadrukt dat de gemeenteraad zelf bepaalt of geheimhouding gerechtvaardigd is: “In Bloemendaal heeft de gemeenteraad zelf ingestemd met geheimhouding en dat had ze niet moeten doen.”
Financiële controle
De gemeente Hoogeveen heeft jarenlang te rooskleurig begroot. Sinds 2010 gaf ze gemiddeld elk jaar 1,6 miljoen euro meer uit dan er binnenkwam. Dat leidde tot onenigheid in de gemeenteraad. Er moest een zakencollege aan te pas te komen om de gemoederen tot bedaren te brengen.
Dat er jarenlang te positief begroot werd, komt mede door het gebrek aan controle door de gemeenteraad, zegt Peters. Ze wijst erop dat een gemeenteraad uit vrijwilligers bestaat. “En dat betekent dat ze niet per definitie veel verstand hebben van gemeentefinanciën”.
Peters pleit voor meer deskundige ondersteuning van raadsleden. In een tijd waar meer gemeentes krap bij kas zitten is dat politiek gezien vaak geen populair idee. “Dat vind ik een totaal verkeerde redenering. Je hebt gewoon de plicht richting je inwoners om als goed ondersteunde controleur het gemeentebestuur in de gaten te houden.”
Gemeentelijke herindeling
In de gemeente Meerssen in Zuid-Limburg wordt al jaren gesteggeld over de vraag of ze als zelfstandige gemeente kan blijven voortbestaan. De gemeente kampt met financiële tekorten. Volgens een rapport van Bureau Berenschot zou Meerssen niet als volledig zelfstandige gemeente verder kunnen.
Ook bij de ambtenarij in de gemeente Meerssen zijn er zorgen over zelfstandigheid. Zij uiten hun zorgen in een brief aan de raadsleden. “Dat ambtenaren zich zo duidelijk uitspreken in een politieke kwestie is vrij uniek”, zegt Klaartje Peters. Toch snapt ze de roep van de ambtenaren wel. “Zij moeten ook weten waar ze aan toe zijn.”
Uiteindelijk kiest de gemeenteraad in Meerssen voor zelfstandigheid, waarmee de druk op het ambtenarenapparaat groot blijft. Peters verwacht dat de kwestie nog lang niet is afgedaan. “In het verleden zagen we nieuwe bestuurders die in Meerssen aantraden al snel tot de conclusie komen dat het niet meer houdbaar is. En dan hebben we opnieuw dezelfde kwestie”, zegt Peters.
Het zakencollege
De gemeente Smallingerland, met als hoofdplaats Drachten, groeide de laatste jaren uit tot een waar wethouderskerkhof. Er vertrokken zeven wethouders in twee jaar. Omdat er geen werkbare coalitie meer mogelijk is, komt er een zakencollege. In een zakencollege worden de wethoudersposten opgevuld door buitenstaanders, in plaats van voorgedragen door raadsfracties die samen een meerderheid hebben.
Het zakencollege doet in oktober 2020 een voorstel voor een begroting met een ozb-verhoging van 8 procent en een bezuinigingspakket. Dat moet het gat van 1,6 miljoen euro dichten. Als de raad niet akkoord gaat komt Smallingerland onder financieel toezicht van de provincie te staan, waarschuwt het zakencollege. Maar de gemeenteraad dient een alternatieve begroting in, waarmee ze het zakencollege passeert.
Hoogleraar Peters vindt de verdeeldheid van de raad over de begroting in Smallingerland opvallend, want meestal brengt een zakencollege de politieke partijen nader tot elkaar. “Ik dacht altijd dat het wel een aardige oplossing was, maar in Smallingerland is het probleem helemaal niet opgelost.”
Gemeenteraden bestaan uit steeds meer politieke partijen en dat is een probleem, vindt Peters: “De polariserende stijl van de samenleving is ook in de raadszaal doorgedrongen.” Een zakencollege was vaak een oplossing voor problemen bij verdeelde gemeenteraden, maar Peters ziet dat die oplossing steeds minder effectief is geworden. “De consensuspolitiek waar we in Nederland goed in zijn wordt steeds moeilijker”, stelt Peters.
De bazige burgemeester
Het CDA, als grootste partij de winnaar van de verkiezingen, kwam in Ermelo niet in het college. Burgemeester André Baars is lid van dat CDA en baalde van de uitsluiting van zijn partij. Ondanks dat burgemeesters zich niet vaak uitspreken over dergelijke politieke kwesties, deed Baars dat wel. Hij vond het onverstandig om winnaar CDA buiten de coalitievorming te houden. Zijn bemoeienis schoot bij de wethouders in het verkeerde keelgat.
André Baars stapte na een kritisch rapport op als burgemeester. De raad had geen vertrouwen meer in hem. Uit dat rapport blijkt dat de wethouders Baars een 'dominante bestuursstijl' toedichten en hij zou zich 'belerend' opstellen in zijn pogingen om wethouders te coachen. Maar volgens het rapport is Baars ook tot zondebok gemaakt: “Hij wordt als enige schuldig geacht (…) Hoewel hij zeker niet de enige verantwoordelijke is, wordt hij wel als zodanig aangewezen.”
Burgemeesters worden benoemd door de Kroon, maar sinds 2001 draagt de gemeenteraad de kandidaat voor. Volgens politicoloog Klaartje Peters is de rol van burgemeesters sindsdien veranderd. “De burgemeester is daardoor onderdeel geworden van het politieke spel en dus kwetsbaarder. Hij wordt vaker als kop van jut gebruikt”, aldus Peters. We moeten ervoor hoeden dat de positie van de burgemeester niet nog kwetsbaarder wordt, stelt Peters, maar “de tijd van de regenteske burgemeester, die onbetwistbaar boven de partijen staat, is voorbij.”
Regionale samenwerkingsverbanden
De aanleg van de metro de Hoekse Lijn tussen Rotterdam en Hoek van Holland valt onder het samenwerkingsverband van de Metropoolregio. Hierdoor kan de Rotterdamse gemeenteraad niet beslissen over kostenoverschrijdingen en andere malheur die op het project afkomt. “Echt democratische controle is er niet”, zegt hoogleraar Klaartje Peters.
Steeds vaker worden in Nederland taken van gemeenten overgeheveld naar regionale samenwerkingsverbanden, hierin zitten alleen burgemeesters en wethouders van de aangesloten gemeenten, maar geen raadsleden. Raadsleden kunnen de burgemeesters en wethouders alleen een advies meegeven voor de vergaderingen, maar mogen niet stemmen. Omdat raadsleden er niet meer over kunnen meebeslissen is de controle weg. “Dat hebben we zo slecht geregeld in Nederland, dat onze volksvertegenwoordigers van de deelnemende gemeenten er eigenlijk niet meer aan te pas komen”, zegt Peters.
Volksraadpleging
Het CDA heeft in Tubbergen al jarenlang een absolute meerderheid. Ook na de monsterzege tijdens de verkiezingen van 2018 kan de partij in haar eentje gaan besturen. Toch wordt ervoor gekozen een college te vormen met andere partijen. In een coalitieakkoord spreken ze af de macht te delen. Maar de coalitie houdt geen stand als het CDA als enige partij voor een nieuw raadshuis, het Glashoes, stemt.
De andere partijen voelen zich bekocht en dat past volgens Klaartje Peters in de Nederlandse politieke cultuur. “De Nederlandse politieke cultuur is erg op consensus gericht, te schikken en te plooien, maar dat is ze in Tubbergen fataal geworden”, zegt Klaartje Peters. Ze pleit in dit geval voor een correctief referendum. Landelijk is een referendum niet mogelijk, maar op lokaal niveau kan dat wel.
Peters vindt ook dat er lokaal de mogelijkheid moet zijn om nieuwe verkiezingen uit te schrijven wanneer de politiek er onderling niet uitkomt. Nu is het verplicht om alle gemeenteraadsverkiezingen landelijk een keer in de vier jaar te houden. Om tussentijdse lokale verkiezingen te regelen, is er een verandering van de grondwet nodig.
Toch ziet Peters voordelen bij tussentijdse lokale verkiezingen. “Als er in een gemeente een groot probleem is, dan zou het verstandig zijn de burgers daarbij te betrekken.” Bijkomend voordeel is volgens Peters “dat mensen zich meer zullen verdiepen in lokale kwesties en niet meer stemmen om landelijke redenen. Onderzoek heeft uitgewezen dat ongeveer 50 procent van de kiezers om landelijke redenen stemt.”
