Niet eerder lanceerde Pointer zo'n groot project. Voor De Vastgoedboeken van de Duitse bezetter hebben we het hele team ingezet. "Met de Verkaufsbücher hebben we een document in handen waar duizenden onvertelde verhalen in staan. Aan ons de taak om daar iets moois van maken." Maar hoe doe je dat? Onze redacteuren vertellen hoe zij de eerste stappen maken van kille spreadsheet naar persoonlijke en aangrijpende verhalen waar artikelen, interactieve producties en een uitzending omheen zijn gebouwd.
Na het idee en vooronderzoek van datajournalist Jerry Vermanen om verhalen te maken over de transacties die in de Verkaufsbücher staan, zien we de potentie om er een groot project van te maken. Want eigenlijk schuilt in elk van de 7000 transacties meerdere verhalen.
Jerry Vermanen ziet heel veel datasets voorbijkomen voor zijn werk bij Pointer, maar van de Verkaufsbücher was hij meteen onder de indruk. "De eerste keer dat ik het Verkaufsbücher-bestand opende, was ik vooral overweldigd. Elke rij data is een persoonlijk verhaal waar het onrecht vanaf spat. Zodra je ook maar een klein stukje research doet, komt de duistere kant van Nederlanders in oorlogstijd naar boven.
Je vindt een naam. Je vindt een foto. Langzaam begint de puzzel zich te vormen en dan pas merk je wat voor een leed er verscholen zit achter die transacties.
Jerry kijkt eerst of hij elke kolomnaam in zijn eigen woorden kan uitleggen, zo niet dan belt hij mensen die vaker met het bestand werkte. Daarna maakt hij draaitabellen om te weten welke notarissen, kopers, bedrijven, gemeenten en makelaars het vaakst voorkomen. "Zijn die personen en organisaties al vaker in verband gebracht met onteigening van Joods vastgoed? Dat zit je vaak wel op een pad naar een goed verhaal." De samenwerking met onderzoeksplatform Follow the Money helpt hem "om vanuit verschillende perspectieven naar dezelfde informatie te kijken.”
Jerry Vermanen leert...
"Naast je online research is het handig om (lokale) historici te spreken. Er is ongelooflijk veel onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog gedaan, dus je wil voorkomen dat je dingen dubbel doet. Daarnaast moet je bedenken dat veel ellende uit die periode nog niet goed is onderzocht. Met de Verkaufsbücher hebben we een document in handen waar duizenden onvertelde verhalen in staan. Aan ons de taak om daar iets moois van te maken."
Datajournalist Thomas Mulder was meteen benieuwd naar verhalen uit zijn eigen omgeving. Door te zoeken op Zwolle ziet hij dat rijwielhandelaar Geerink maarliefst zeven panden kocht. Vervolgens zoekt hij in oude krantenberichten (via krantenbank Delpher.nl) dat Geerink als NSB'er is berecht en gevangen gezet.
Vorm en schrijfstijl zijn belangrijk om als het ware onder de huid van het verhaal te kruipen
We kunnen tegenwoordig veel te weten komen door het raadplegen van online bronnen, maar door snel in contact te komen met experts versnelt dit proces zich. "Door te praten met historici kwam ik bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) uit. Omdat Geerink is berecht, ligt zijn strafdossier in dit archief besloten. Door alle research aan elkaar te verbinden, ontstaat er een profiel over deze oorlogskoper."
Thomas Mulder leert...
"De data op zich zijn kil en feitelijk. Het begint pas te leven wanneer je op zoek gaat naar de verhalen achter de cijfers. Je vindt een naam. Je vindt een foto. Langzaam begint de puzzel zich te vormen en dan pas merk je wat voor een leed er verscholen zit achter die transacties."
Ook journalist Anoek Hofkens is nieuwsgierig naar haar geboortestad Breda. De familienaam ‘Haas’ valt haar meteen op. Van geen andere Joodse familie zijn er in die stad meer huizen afgepakt. Maar met een naam begint de zoektocht pas.
Je wil digitaal onderzoek combineren met ‘ouderwetse’ journalistiek.
Via online-begraafplaatsen.nl, waar vrijwilligers informatie over begraafplaatsen verzamelen, komt Anoek bij haar belangrijkste vondst: een artikel waarin staat dat nazaat Martijn Haas in 2011 aanwezig was bij de onthulling van het Joods Monument in Breda. De zoektocht op die naam brengt Anoek naar een interview dat de Universiteit van Amsterdam met Haas had. Hieruit leidt ze af waar hij woont en werkt. Via Linkedin legt ze uiteindelijk contact. Anoek besluit het heftige verhaal van deze familie te maken.
Anoek Hofkens leert...
“Dat de vorm en schrijfstijl belangrijk zijn om als het ware onder de huid van het verhaal te kruipen. Een grote uitdaging en even grote verantwoordelijkheid.”
Peter Keizer besluit in te zoomen op Den Helder. Er staan opvallend veel woningen uit deze stad in de Verkaufsbücher en vrijwel alle panden zijn door twee dezelfde personen gekocht. Peter begint met wat algemene informatie over Den Helder tijdens de Tweede Wereldoorlog om zo een beter beeld te krijgen van haar geschiedenis.
Dit project is mij niet in de koude kleren gaan zitten.
Het Joods Cultureel Kwartier (het Joods Historisch Museum, het JHM Kindermuseum, de Portugese Synagoge, de Hollandsche Schouwburg en het Nationaal Holocaust Museum) en vooral websites van historische verenigingen blijken nuttig om dat beeld verder compleet te krijgen. Vervolgens gaat Peter op zoek naar verhalen in lokale kranten, in te zien via krantenbank Lexis Nexis. Maar "de meest waardevolle bron blijken de mensen achter Stichting Herdenkingsstenen Den Helder. En dan in het bijzonder Jan Kikkert, historicus in Den Helder. Hij kent de geschiedenis van veel families die in de Verkaufsbücher staan op zijn duimpje. Dat was voor mijn onderzoek enorm waardevol", aldus Peter.
Peter Keizer leert...
"Je wil digitaal onderzoek combineren met ‘ouderwetse’ journalistiek. Bellen, interviewen en vooral naar de plaats gaan waar het verhaal zich afspeelt. Dat levert de meeste informatie en de beste verhalen op."
Behalve het zoeken naar veel voorkomende notarissen, verkopers of eigenaren kijken we ook in welke straat de meeste onteigeningen staan. Het adres de Joden Houttuinen in Amsterdam komt dan vanzelf bovendrijven met negen onteigeningen. Deze straat blijkt niet meer te bestaan, en dan voel je: hier zit een verhaal. Ik (Thomas de Beus) haakte aan bij het vooronderzoek van Jerry.
Het interviewen van nabestaanden uit die tijd is niet alledaags en beladen, dat maakt het interviewen best lastig.
Aan de hand van oude kaarten, foto's, maar ook al geschreven boeken in combinatie met de beeldbank van het rijke Stadsarchief Amsterdam maken we een reconstructie van de straat uit die tijd. Jerry en ik verdeelde de adressen en proberen te achterhalen wie er hebben gewoond, welke families er hebben gewoond en wie heeft de oorlog overleefd?
Thomas de Beus leert...
En dit project is me niet in de koude kleren gaan zitten. Ik heb veel gezocht naar familienamen op joodsmonument.nl. Dan kom je erachter dat hele families in hetzelfde kamp zijn vergast. Ik wist dit natuurlijk wel, maar om zo met de geschiedenis van families bezig te zijn besef ik me opnieuw wat voor verschrikkelijks er in die tijd heeft plaatsgevonden. Door de research kom je dicht bij het leed.
Dit project kent behalve veel online producties ook een uitzending. Dirk Mostert is de aangewezen persoon als het aankomt op verhalen voor op tv . Uit alle research maakt hij een uitzending over de casus Den Helder. Hij zoekt deskundigen, doet voorgesprekken, maakt opnames en selecteert de juiste beelden en levert de uitzending als eindproduct. "De oude boeken zijn zo bijzonder om te zien, je hebt de historie in handen. Unieke informatie die alleen in deze 74 jaar oude boeken staat."
Dirk Mostert leert...
"Het interviewen van nabestaanden uit die tijd is niet alledaags en beladen, dat maakt het interviewen best lastig. Waar leg je de nadruk op? Wat betekenen de Verkaufsbücher voor een Joodse nabestaande? Want de boeken blijven op de schaal der dingen uit die tijd (hoewel pijnlijk) niet de meest pijnlijke documenten."
Favoriete bronnen en gereedschap
- Joodsmonument.nl: hier vind je de namen en soms details van vermoorde Joden in de Tweede Wereldoorlog
- WieWasWie.nl: doordat veel data aan elkaar gekoppeld is, kun je in hier de eerste stappen zetten van een stamboomonderzoek. Sommige gegevens zijn echter pas na 100 jaar beschikbaar.
- Delpher.nl: een enorm archief met doorzoekbaar ingescande historische kranten
- Beeldbank Stadsarchief Amsterdam, voor waanzinnig mooi en grotendeels rechtenvrij beeldmateriaal
- ContactOut en SnovOi: hier haal je makkelijk emailadressen van een pagina. Deze webextensies installeer je in je browser
- Kadaster.nl: betaald, maar cruciaal als je de geschiedenis van vastgoed wil weten
