In 2020 was er een politieke crisis in Lelystad. In het meerderheidscollege van vijf partijen stapte eerst de wethouder van de InwonersPartij en daarna de wethouder van de ChristenUnie op. De overgebleven partijen (VVD, PvdA en SP) keken nog even of er andere partijen konden aansluiten, maar het vertrouwen tussen deze partijen en andere partijen in de gemeenteraad was ver te zoeken. Het betekende dat het college viel en er een nieuw college moest komen.

Dat gebeurde in een tijd dat de sfeer in de gemeenteraad van Lelystad giftig te noemen was. In een sterk verdeelde raad met 14 partijen die de 35 zetels innamen, werd de echte politieke strijd op X (toen nog Twitter) en Facebook gevoerd. Partijen lazen elkaar de les, er werd meer als regel dan als uitzondering op de persoon gespeeld en zelfs scheldkanonnades bleven niet uit.

Luister naar de reportage van Niels Heithuis vanuit Lelystad over het raadakkoord voor NPO Radio 1 luistert naar jou

Partijhoppers

Daarbij was het ook gewoon geworden in de gemeenteraad dat raadsleden overstapten van de ene partij naar de andere. Als er een raadslid uit een fractie was gezet of er zelf uit was gestapt, begon hij of zij gewoon een nieuwe partij. Andere raadsleden kregen daarna vaak ruzie binnen de fractie en stapten ook over naar een andere partij. Er is één gemeenteraadslid dat in vier jaar, van 2018 tot en met 2022, in vijf verschillende partijen heeft gezeten. Van het CDA, waarvoor hij in de gemeenteraad was gekozen, naar een eigen partij, naar de InwonersPartij, naar de PVV en uiteindelijk naar een nieuwe lokale partij, waar hij voor de verkiezingen van 2022 op de lijst stond.

Gevolg van al die partijhoppers was ook dat het meerderheidscollege van 2018 op een gegeven moment haar meerderheid kwijt was en als minderheidscollege verder moest. Een raadslid van de PvdA hield alle mutaties van raadsleden bij en dat leverde een grafiek met een onontwarbare wirwar van lijnen op.

Code rood

In 2021 verscheen er een rapport van de plaatselijke Rekenkamer, een onafhankelijke instantie die de rechtmatigheid en doelmatigheid van politieke besluitvorming en gemeentelijk beleid controleert. Het rapport ging over de besluitvorming rondom jeugdzorg in de lokale politiek van Lelystad in de jaren daarvoor. Het kreeg de titel ‘Code Rood in de Jeugdzorg’ en bood een ontluisterende blik op het politieke besluitvormingsproces rondom dit heikele onderwerp in de stad.

Uit het rapport bleek dat de gemeenteraad jarenlang hak op de tak verregaande besluiten had genomen voor de jeugdzorg, waar deze zorg niet beter van was geworden. De voorgenomen besluiten werden niet overlegd of besproken met de instanties die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de jeugdzorg. Maar het ergste: het rapport constateerde ook dat de besluitvorming werd vervuild door onderling wantrouwen tussen het college van burgemeester en wethouders en de gemeenteraad, en de slechte onderlinge verstandhouding tussen sommige raadsleden in Lelystad. De polarisering en een afrekencultuur in de gemeenteraad zaten goede besluitvorming dus in de weg.

Inzet op raadsakkoord

Dat een kind niet de juiste zorg krijgt omdat raadsleden elkaar op social media voor rotte vis uitmaken of hun stemgedrag laten afhangen van wie een voorstel indient (‘Jij stemde de vorige keer tegen mijn voorstel, dus ik stem nu tegen die van jou’), deed in ieder geval een deel van de gemeenteraad beseffen dat het zo niet verder kon. Het maakte dat de fractievoorzitters van twee partijen die op het oog ver uit elkaar liggen, VVD en GroenLinks, al voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 samen bekeken hoe het anders zou kunnen.

Het idee: een zo breed mogelijk gedragen raadsakkoord dat door alle partijen in de gemeenteraad ondertekend wordt, waarin in grote lijnen is vastgelegd waar het naartoe moet met Lelystad en de gemeenteraad daar wil komen. De volgende stap is het uitzoeken van wethouders op inhoud, en niet op politieke kleur of partij, die het akkoord in dienst van de gehele gemeenteraad zal uitvoeren.

Noodzaak onderstreept

De verkiezingsuitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 onderstreepte nog eens de noodzaak voor zo’n raadsakkoord. Met inmiddels 37 zetels te verdelen door een groei aan inwoners, kwamen er wederom 14 partijen in de gemeenteraad. De grootste partij, de VVD, had 5 zetels, de kleinste 1. Voor een traditioneel meerderheidscollege zouden minstens 6 partijen nodig zijn. In zo’n gatenkaas moet je wel samenwerken als je nog iets met de stad wil doen en bereiken, was de gedachte.

En dus staken de 14 partijen de koppen bij elkaar. Inzet: laten we eerst eens kijken waar we het wel over eens zijn. Iedere partij had een eigen inbreng, en partijen gunden elkaar ook wat, waardoor er in het raadsakkoord ook zaken terechtkwamen waar weliswaar niet alle 14 partijen achter stonden, maar waar men wel afspraken over wilde maken. Het leverde een raadsakkoord op, maar ook een ‘raads-niet-akkoord’: een lijst van standpunten waar verschillende partijen aangaven niet van te willen afwijken. Voor GroenLinks bijvoorbeeld ‘Geen passagiersvliegtuigen op Lelystad Airport’, en voor de PVV ‘Geen asielzoekerscentrum in Lelystad’.

Solliciterende wethouders

Uiteindelijk ondertekenden 11 van de 14 partijen het raadsakkoord. Leefbaar Lelystad, de PVV en Forum voor Democratie gaven aan dit niet te doen, omdat er te weinig van de door hen ingebrachte punten in het raadsakkoord waren gekomen. Niettemin gaven ook deze partijen aan zich de komende periode constructief op te stellen in de politieke samenwerking.

Al voor die ondertekening was er een sollicitatiecommissie samengesteld van zeven vertegenwoordigers uit de gemeenteraad, diede sollicitaties van wethouders moest beoordelen. Er solliciteerden wel degelijk raadsleden, de twee kartrekkers van het raadsakkoord van de VVD en GroenLinks zijn nu bijvoorbeeld wethouder, maar de nadrukkelijke afspraak is dat zij er voor de gehele gemeenteraad zitten.

Werkt het?

De vraag is nu: functioneert dit raadsakkoord? Critici waren bang dat het akkoord de politieke beraadslaging in Lelystad helemaal dood zou slaan. Maar het politieke debat vindt volop plaats. Er wordt op inhoud gedebatteerd. Er is niet of nauwelijks meer gedoe op social media, en waar dat wel zo is, wordt dat grotendeels genegeerd.

Het is ook niet zo, een andere angst van de critici, dat de 11 partijen die het raadsakkoord hebben ondertekend nu alleen nog maar met elkaar optrekken en de 3 andere partijen buitenspel staan. Er wordt juist meer dan bij een traditioneel meerderheidscollege verdeeld gestemd.

Stemmingen onder de loep

Pointer nam hiervoor alle raadsstemmingen van 2024 (pdf) onder de loep: stemmingen over voorstellen van het college, amendementen, moties, en andere voorstellen. Er is dit jaar in zeven raadsvergaderingen 123 keer gestemd. Bij geen enkele van die stemmingen was er sprake van dat 3 partijen die het raadsakkoord niet hebben ondertekend recht tegenover de 11 partijen stonden die dat wel hebben gedaan. Er is 36 keer unaniem gestemd, waarbij al die voorstellen zijn aangenomen. Van de 87 andere stemmingen eindigde er 1 in een gelijkspel (de stemmen staakten), bij alle andere voorstellen stemden de 11 partijen die het raadsvoorstel hebben ondertekend verdeeld, in wisselende samenstellingen. (Lees de duiding bij de raadsstemmingen)

“Door dit raadsakkoord is naar onze opvatting het dualisme uit de raad van Lelystad verdwenen”, klaagde één van de niet-ondertekenaars onlangs bij de behandeling van de Kadernota. Uit het stemgedrag blijkt echter het tegendeel.

Den Haag op stage

Zijn er parallellen met Den Haag te maken? Lelystad heeft 14 politieke partijen in de gemeenteraad, de Tweede Kamer heeft er 15. In een vorige periode was er een politieke crisis in Lelystad, het vorige Kabinet viel ook. In Lelystad werden de onderlinge verstandhoudingen onder andere verziekt door uitingen van raadsleden op social media. Moeten we die vergelijking nog maken?

Sinds alle partijen afspraken hebben gemaakt in een raadsakkoord, en 11 van de 14 partijen daar ook hun handtekening onder hebben gezet, is het wat dat betreft veel rustiger. Er vindt volop debat in de gemeenteraad plaats, maar het gaat voornamelijk weer over de inhoud, en iedere partij heeft daarbij genoeg ruimte een eigen standpunt in te nemen, in het debat en bij de stemming.

Leerproces

Kortom: het raadsakkoord laat zien dat het werkt en het politiek weer in staat stelt om met elkaar het debat aan te gaan en besluiten te nemen, zonder dat men bezig is met allerlei randzaken of elkaar. Het is een leerproces, ook in Lelystad. Toen er begin dit jaar plotseling een wethouder opstapte, om persoonlijke redenen, was er even het besef dat daar nog niets voor geregeld was. De huidige vier wethouders besloten de taken echter te herverdelen en de gemeenteraad richtte alsnog een proces in waarop er tussentijds, mocht er zich weer zo’n situatie voordoen, een nieuwe wethouder kan worden gezocht. Het werd als de lakmoesproef voor deze nieuwe manier van werken ervaren, en die is geslaagd.

Nu staat Lelystad voor ingrijpende bezuinigingen: er moet 17 miljoen euro structureel op de gemeentelijke begroting worden gevonden. Wederom wordt de gedachte achter het raadsakkoord toegepast: het college heeft 109 bezuinigingsvoorstellen voor een bedrag van 29 miljoen euro voorbereid, de fractievoorzitters van de 14 partijen gaan nu eerst kijken waar ze het over eens zijn, om daarna te debatteren over waar ze het niet over eens zijn. Dualisme in optima forma. Misschien moet de Tweede Kamer maar eens op stage gaan in Lelystad.