Nederland is een grote wapenexporteur. Al jaren verschijnt ons land in de top10 van de grootste wapenleveranciers ter wereld. Zo krijgen ruim 100 landen tussen 2007 en 2016 de beschikking over onze geëxporteerde wapens en daarmee verdient Nederland veel geld. Maar daar zitten ook deals bij naar landen waar we vraagtekens bij kunnen zetten. Het gaat dan om landen die betrokken zijn in conflicten of waar mensenrechtenschendingen plaatsvinden.

Deze deals nemen we in januari 2018 onder de loep samen met journalisten van onder andere Lighthouse Reports en Bellingcat. Onder de naam #DutchArms onderzoekt het collectief in een tiendaagse bootcamp de Nederlandse wapenexport. Het doel tijdens en na de bootcamp is het beantwoorden van de hoofdvraag: Waar komen Nederlandse wapens precies terecht?

Betrokkenheid oorlog Jemen

In een onderzoek stuiten we op uit Nederland afkomstige artillerie, type houwitser, die door de Verenigde Arabische Emiraten zijn ingezet in de oorlog in Jemen. En dat is opmerkelijk. De Nederlandse overheid wil namelijk niet dat geëxporteerde wapens worden ingezet in conflictgebieden zoals de oorlog in Jemen. Deze houwitsers (M109) worden in 1997 aan de VAE geleverd. Dat lijkt lang geleden, maar Nederland blijft tot 2014 onderdelen leveren voor hetzelfde type houwitser. Dat blijkt uit een data-analyse van de Nederlandse wapenexportvergunning die via de website van de Rijksoverheid inzichtelijk zijn voor iedereen.

Stop Wapenhandel maakt in 2015 al een overzicht van wapens die mogelijk worden ingezet in Jemen. Daarbij wordt ook de houwitser genoemd, maar hard bewijsmateriaal ontbreekt. Tot in 2018. Tijdens de bootcamp vinden we een video van televisiezender Al-Jazeera, waarin houwitsers verplaatst worden in de woestijn. Door het camouflagepatroon te analyseren zien we dat het inderdaad om de houwitsers gaat die door Nederland zijn geleverd en nu in handen zijn van de Verenigde Arabische Emiraten. Daarnaast kunnen we de locatie in de video ook achterhalen: Jemen.

Wapenexportvergunning

Hoe komen deze wapens dan toch in een conflict terecht? Daarvoor moeten we terug naar de Nederlandse overheid. Voor iedere wapenexport is een vergunning nodig. Deze aanvraag voor een wapenexportvergunning wordt voorgelegd aan het ministerie van Buitenlandse Zaken. Zij beslissen of de vergunning kan worden afgegeven of niet.

Maar wie controleert na het vergeven van de vergunning of deze geleverde wapens wel op de juiste manier worden ingezet? Daar worden veel vragen over gesteld, ook in het parlement, maar een oplossing blijft uit. Op 20 december 2017 sturen ministers Sigrid Kaag en Halbe Zijlstra, destijds verantwoordelijk, een brief naar de Kamer waarin ze concluderen dat controle over het eindgebruik bijna onmogelijk is. En daarom besluiten we met onze #DutchArms-bootcamp om deze deals eens tegen het licht te houden.

En dat blijkt succesvol, want op 6 juni 2018 volgt er een Algemeen Overleg in de Kamer met de ministers Stef Blok en Sigrid Kaag over het Nederlandse wapenexportbeleid. Daarbij staan ook de uitkomsten van #DutchArms op de agenda. Minister Blok geeft tijdens dat overleg aan dat toekomstige wapenexportvergunningen voor de Verenigde Arabische Emiraten worden afgewezen.

Europese samenwerking

Het blijft niet bij de #DutchArms-bootcamp. Het onderzoekscollectief gaat de Europese grenzen over en doet ook onderzoek naar de Italiaanse, Duitse en Belgische wapenexport. Uit deze bootcamps blijkt wederom dat Nederland, ondanks wat uitschieters, een beperkend wapenbeleid voert. Want voornamelijk de Italiaanse overheid lijkt het niet te nauw te nemen methet uitgeven van vergunningen voor wapenexport.

Zo wordt tijdens de #ItalianArms-bootcamp duidelijk dat Italië veruit de grootste exporteur is van wapens naar Turkmenistan. Tussen 2010 en 2017 exporteerde Italië namelijk voor ruim 470 miljoen euro aan de republiek in Centraal-Azië. En dat terwijl Turkmenistan één van de meest onderdrukkende landen van de wereld is. Zo exporteerde Italië bijvoorbeeld een grote order van de Beretta ARX-160 Assault Rifle, die in gebruik is van het Turkmeense leger. Daarnaast levert het ook Oto Melara 40L70 kanonnen. Deze kanonnen worden gemonteerd op Turkmeense marineschepen.

Niet geheel onbelangrijk: Deze marineschepen zijn deels van Nederlandse makelij. Thales leverde namelijk de communicatie- en radarapparatuur voor twee marineschepen. Het leverde Nederland bijna 7 miljoen euro op.

Waarom een land als Turkmenistan omstreden is

Zoals gezegd; Nederland heeft een vrij restrictief wapenbeleid. Dat betekent dat wij niet zomaar onze wapens exporteren naar landen buiten de Europese Unie. Daarnaast moeten we ons ook houden aan de EU Common Position, een Europees geregelde afspraak waarbij exportvergunningen en het afnemende land eerst goed worden gecontroleerd. Zo staat er in de Common Position dat overheden niet moeten exporteren naar landen waarbij deze exportgoederen worden ingezet voor mensenrechtenschendingen of repressieve regimes.

Om terug te komen op de deals van Italië, maar ook Nederland: Kijkt de overheid wel nadrukkelijk genoeg naar de Common Position kijken? Kan de overheid uitsluiten dat deze wapens verkocht worden aan een land waar een dictatuur heerst? Een land waar persvrijheid een onbekend fenomeen is. Omdat de Nederlandse communicatie- en radarapparatuur in de boten van de Turkmeense marine niet direct worden ingezet bij mensenrechtenschendingen, laat de Nederlandse regering zo’n deal toch doorgaan.

En dat leidt al jaren tot discussies. at als het uit de hand loopt in zo’n onstabiel land en de boten worden ingezet tegen burgers? En wat als Turkmenistan betrokken raakt in een conflict met een ander land? De antwoorden op deze vragen kunnen we nu niet geven.

Nederlands ontwikkelde boten in Jemen

Na Italië belegt het onderzoekscollectief een bootcamp in Duitsland samen met Duitse media. Ook daar wordt het wapenexportbeleid onder de loep genomen. Duitsland heeft met Rheinmetall en MTU een grote leverancier van militaire goederen wereldwijd. Zo leverde Duitsland zelfverdedigingssystemen en motoren aan de marine van de Verenigde Arabische Emiraten.

Het Nederlandse scheepsbouwbedrijf Damen Shipyards bouwde de schepen waarop deze Duitse zelfverdedigingssysteem en motoren werden gemonteerd. Op satellietbeeld is te zien dat deze schepen voor anker lagen in Assab, Eritrea op 16 december 2018. De vermoedens zijn dat deze schepen zijn ingezet tijdens de blokkade van de havens van Jemen, met een humanitaire ramp als gevolg. Maar ook zouden deze schepen betrokken zijn om ander militair materieel en personeel naar Jemen te vervoeren.

Volgens de Verenigde Naties is dit een schending van het wapenembargo dat geldt voor Eritrea. Bovendien kan je stellig zijn over de rol van Assab bij de blokkade: Assab is de uitvalsbasis van de VAE voor de blokkade.

Jemen lijkt een verzamelplaats waar Europese wapensystemen samenkomen. Ze Tijdens #DutchArms wisten we al Nederlandse artilleriesystemen te achterhalen in dat conflictgebied. Bekijk hier het Achter de Schermen artikel en lees hoe wij onderzoek doen naar de wapenhandel.

Daarmee is het onderzoek naar wapenexport nog niet klaar. In april onderzoeken Lighthouse Reports, Bellingcat, Belgische media en wij de Belgische wapenexport.

Illustratie door Wendy van der Waal