In Arnhem namen ze begin dit jaar het besluit om de schulden van vijftig huishoudens kwijt te schelden. In één keer zijn deze mensen van hun schulden af. De gemeente ziet dat als ultieme oplossing, met de hoop dat hiermee ook andere problemen als verslaving en werkloosheid verdwijnen. Maar niet iedereen die is gevraagd, wilde het ook. Sommigen zijn bang dat ze het geld later alsnog moeten terugbetalen. Het wantrouwen tegen de overheid is dan ook groot.

De pilot in Arnhem is een experiment en een werkwijze die nog niet vaak wordt gebruikt. Pointer sprak met drie experts over welke andere mogelijkheden er zijn om het schuldenprobleem in Nederland op te lossen.

Veel mensen in de problemen

Na vijf jaar van financiële problemen en gemiddeld veertigduizend euro schuld zoeken mensen pas hulp. Dat komt volgens Anna Custers, lector Armoede interventies aan de Hogeschool van Amsterdam, omdat we als samenleving al 30 jaar het oplossen van schulden bij mensen zelf neerleggen. Mensen moeten zelfredzaam zijn, inzicht in hun schulden hebben en vooral geen foute beslissingen nemen.

Maar in de praktijk is dit voor mensen in de schulden niet haalbaar. Schulden ontstaan immers door levensgebeurtenissen als een scheiding, verlies van werk of ziekte, waardoor mensen vaak niet in staat zijn om het overzicht te houden en zelf hun schulden op te lossen. Door boetes kunnen schulden bovendien snel oplopen. Daarnaast hebben foutieve toeslagen, het legaliseren van online gokken en kopen op afbetaling de afgelopen jaren ook veel mensen in de problemen gebracht.

Toeslagen achteraf, in plaats van vooraf

Custers: “Wil je dat schulden überhaupt niet meer kunnen bestaan, dan zul je vooral de systematiek van de toeslagen moeten aanpassen. Het is voor mensen nu te ingewikkeld, omdat toeslagen vooraf worden berekend in plaats van achteraf. Dus als je inkomen verandert, moet je vaak geld terugbetalen, terwijl mensen het al hebben uitgegeven.”

“De overheid is daarom nu echt aan zet. Want zij kunnen belangrijke beslissingen nemen, bijvoorbeeld om het toeslagensysteem aan te passen. Maar ook kunnen ze inzetten op het digitaal vaardiger maken van mensen, zodat ze de systemen van de Belastingdienst beter begrijpen. Of minder tijdelijke contract toestaan en het bestaansminimum verbeteren.”

Rijksincassobureau

Het aantal mensen met problematische schulden is in de afgelopen jaren gestegen. In 2024 gaat het om 730.000 huishoudens. Dat is 1 op de 11. Toch vragen per jaar maar 80.000 huishoudens om hulp. Van die groep worden vervolgens ongeveer 15.000 huishoudens geholpen. Zij kunnen het saneringstraject na 18 maanden afsluiten met ‘een schone lei’, oftewel: alle schulden zijn verwerkt. Maar lang niet iedereen kan aanspraak maken op dit traject, omdat de eisen hiervoor heel streng zijn. En een klein foutje kan je deelname al in gevaar brengen. Stel, je krijgt een verkeersboete, dan vlieg je eruit.

Volgens Arjen Vliegenthart, directeur van het Nibud, ligt de oplossing mogelijk in een Rijksincassobureau. “De schuldeiser is in Nederland vaak de overheid. Denk aan toeslagen, bijstandboetes of verkeersboetes. Bij dit soort schulden worden de problemen vaak snel veel groter. Want het CJIB heeft de wettelijke verplichting om boetes bij niet-betalen te verdubbelen, en niet betaalde toeslagen zal de overheid altijd innen.”

Vliegenthart oppert daarom een Rijksincassobureau waarbij al het financiële verkeer van de overheid door één organisatie wordt beheerd. “Dan kan er mogelijk op individueel niveau worden bekeken. Krijgt iemand toeslag, maar ook een verkeersboete? Hoe kunnen we dit redelijk oplossen, zonder dat iemand in de problemen komt?”

Schulden kwijtschelden

Een onorthodoxe oplossing komt van Albert Jan Kruiter, directeur van het Instituut voor Publieke Waarden: “We weten dat 3 miljard euro problematische schulden nu 8,5 miljard euro aan maatschappelijke kosten met zich meebrengt. Ik weet bijna zeker dat dit voornamelijk arbeidsuren zijn. Als je die 8,5 miljard omrekent voor 70.000 euro per fte, kom je op ongeveer 121.000 fte (voltijdbanen) uit. Dat betekent dat wij 121.000 fte verliezen aan de schuldenproblematiek.

Waar heeft deze samenleving op dit moment behoefte aan? Aan 121.000 mensen die met die schulden bezig zijn? “Nee, we hebben behoefte aan basisschooldocenten”, aldus Kruiter. “We hebben behoefte aan ziekenhuispersoneel, aan personeel in de ouderenzorg en aan wijkagenten. Maar die inzet laten we op dit moment verdampen in een probleem wat we makkelijk kunnen oplossen door die 3 miljard euro af te tikken.”

Basisinkomen

Mensen die schulden hebben, willen gewoon zekerheid, zegt Jeroen uit ervaring. Hij is een van de hoofdpersonen in onze podcast De Schuldigen, en ziet veel in een basisinkomen. Jeroen raakte door een zware hersenbloeding diep in de schulden en kon daardoor moeilijk herstellen.

Hij kreeg verschillende soorten uitkeringen en had daarbij te maken met flinke controle. Bovendien was z’n arbeidsongeschiktheidsuitkering te laag om van te leven. Een basisinkomen had dat opgelost, zegt Jeroen. “Mensen worden aan alle kanten gecontroleerd, van dat wantrouwen krimp je in elkaar. Geef je mensen vertrouwen, dan groei je.”

Wil je meer weten over schulden en de manier waarop wij in Nederland met schulden omgaan, luister naar de podcast De Schuldigen via het kanaal Pointer podcasts.