De confrontatie begint met een vraag aan lijsttrekker Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA. Waarom is hij tegen kernenergie? "Ik heb niets tegen kernenergie. Ik heb alleen nog niet één studie gezien die mij laat zien dat het verstandig is voor Nederland om [erin] te investeren", aldus de politicus. De bouw duurt te lang, brengt te hoge kosten met zich mee, bedrijven willen er niet in investeren, en dus moet het gefinancierd worden met publiek geld. Ook is er onvoldoende ruimte in Nederland. Samenvattend eindigt Timmermans: "We hebben het niet nodig. Het is niet haalbaar, en niet betaalbaar."

Het levert protest op van de andere aanwezige lijsttrekkers. VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz is het stelligst, en belooft haar collega de onderzoeken te sturen die wél zouden overtuigen. Kernenergie is "onmisbaar", staat zelfs in het verkiezingsprogramma van de VVD.

Uit een inventarisatie van Pointer blijkt dat de meerderheid van de partijen in de kamer voor kernenergie is. Een deel beweert in het verkiezingsprogramma dat het noodzakelijk is (VVD, NSC, CDA, JA21, Christenunie, D66), een ander deel zegt daar niets over en is simpelweg voor (Volt, BBB, PVV, SGP, FvD). GroenLinks-PvdA, PvdD en SP zijn als tegenstanders in de minderheid.

De beweringen

Voor deze factcheck leggen we de beweringen van de VVD en GroenLinks-PvdA naast elkaar, vanwege hun duidelijke botsing in het College Tour-debat.

De verkiezingsprogramma's laten ook zien dat de partijen lijnrecht tegenover elkaar staan. VVD schrijft: "Kernenergie is onmisbaar in een klimaatneutrale samenleving". GroenLinks-PvdA daarentegen stelt: "...tegen de tijd dat nieuwe kerncentrales operationeel zijn, [is] het aanbod van hernieuwbare energie uit zon en wind-op-zee dusdanig groot [...] dat kerncentrales nauwelijks nog een rol van betekenis spelen in ons energiesysteem", en: "het is niet haalbaar en niet betaalbaar". De partij zet in op waterstof als aanvulling op zonne- en windenergie, en stelt dat dit genoeg is.

Voor de kiezer was het een verwarrend moment. De betrokken politici schermen met studies die al dan niet zouden overtuigen. Toch kunnen de stellingen niet allebei waar zijn. Wie heeft er gelijk? Of ligt de waarheid in het midden? Om het antwoord op die vraag te geven, nemen we de bronnen van de partijen onder de loep. Hoe onderbouwen ze hun beweringen?

Tweet en Telegraaf-artikel

Kort na het bewuste debat tweet de lijsttrekker van de VVD naar Frans Timmermans of hij zijn mailadres met haar wil delen voor de door haar beloofde studies. Ook linkt ze naar een Telegraaf-artikel dat de boel alvast goed zou samenvatten, met de kop 'Groene sprookjes'; Experts reageren verbaasd op argumenten: is Timmermans spoor bijster over inzet kernenergie?.

De krant citeert een energieadviseur en een directeur van een uraniumverrijkingsfabriek, en laat als derde en belangrijkste bron Lars Roobol aan het woord. De stralingsexpert bij het RIVM zit in de adviesraad van ULC-Energy - een bedrijf dat onder meer kleine kerncentrales (SMR's) van Rolls Royce ontwikkelt. Volgens Roobol klopt er niets van Timmermans' argumenten.

Een studie die Roobol aanhaalt is van adviesbureau Witteveen+Bos, in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Het onderzoekt of kernenergie een verstandige investering is, en er staat volgens Roobol in dat "kerncentrales een 'significante rol' in het Nederlandse energiesysteem kunnen spelen". Opvallend is dat dit onderzoek verderop in de factcheck ook nog terugkomt bij de nadere onderbouwing van zowel de VVD als GroenLinks-PvdA.

In het onderzoek uit september 2023 staat inderdaad dat kernenergie een significante rol kan spelen. Er zijn alleen wel wat mitsen en maren. Zo zijn de kosten van nieuwe centrales elders in Europa "een stuk hoger dan verwacht". Als met die kosten wordt gerekend, is "kernenergie niet kostenoptimaal". Ook zijn de nieuwe kleine centrales, de zogenoemde SMR's, waarschijnlijk tot de tweede helft van de jaren '30 nog geen "competitief alternatief" voor grote centrales. In Nederland zullen voorlopig dus alleen grote centrales kunnen worden gebouwd.

Witteveen+Bos schat de bouwduur op elf jaar. In de bouwperiode komt er voor investeerders nog geen geld binnen. De overheid moet daarom bijspringen, anders zijn er geen investeerders te vinden. Er is alleen een "significante rol" van kernenergie mogelijk als het budget en de geplande bouwperiode niet overschreden worden, "en indien SMR's hun kostenambitie waarmaken".

De locatie van centrales speelt ook mee bij de kosten: het oosten en zuidoosten zijn ideaal omdat daar geen energie van wind op zee aankomt en het net dus niet overbelast kan raken, en voor mogelijke export van energie. Beleid van andere landen weegt overigens mee: als andere landen ook inzetten op kernenergie, wordt de business case voor Nederland minder aantrekkelijk. Internationale afstemming is dus noodzakelijk.

De voordelen die in het rapport worden beschreven, gaan bijvoorbeeld over het kleinere grondgebruik van kernenergie in vergelijking met het grondgebruik voor hernieuwbare bronnen - in een scenario zonder kernenergie. Ook is er een lagere vraag naar grondstoffen voor andere energiebronnen zoals zonnepanelen naarmate de rol van kernenergie groter wordt. Ook kan het zorgen voor onafhankelijkheid van import van elektriciteit, wat overigens wel afhangt van de schaal waarop wordt ingezet op kernenergie.

Navraag VVD

Kernenergie is noodzakelijk voor een klimaatneutrale samenleving, lezen we bij de VVD. We zijn benieuwd wat hiervoor de verdere onderbouwing is naast het Telegraaf-artikel, want uit het geciteerde rapport van Witteveen+Bos is dit nog niet op te maken. We vragen erom bij de partij, en krijgen een mail met antwoorden en een X-draadje toegestuurd van Silvio Erkens, kamerlid en woordvoerder op het gebied van energie en klimaat. Na nog wat mailcontact ontstaat er een lijst met bronnen waarop de VVD zich baseert. Het kader met deze onderzoeken, wat de VVD eruit concludeert en of dit klopt, vind je onderaan het artikel.

Geen van de onderzoeken die de VVD aanhaalt, heeft als conclusie dat kernenergie onmisbaar is. Wel wordt duidelijk dat kernenergie in Nederland mogelijk is, en dat er scenario's denkbaar zijn waarin het betaalbaar(der) is dan andere bronnen. Dat zijn de optimistische scenario's, en er zijn ook minder optimistische scenario's. Hoe dan ook blijkt niet dat kernenergie onmisbaar is om in 2050 klimaatneutraal te kunnen zijn.

Navraag GroenLinks-PvdA

Ook bij GroenLinks-PvdA vragen we naar bronnen die het standpunt onderbouwen. Een woordvoerder mailt antwoorden en verwijst naar diverse onderzoeken, en stuurt ook een 'factsheet' van de partij mee over het onderwerp. Een lijst met studies passeert de revue. Deze is onderaan het artikel te vinden in een kader, met daarin de conclusies die de partij eraan verbindt, en of deze kloppen.

Uit de onderzoeken blijkt inderdaad dat kernenergie niet onmisbaar is, maar een optie. De kosten kunnen tegenvallen, maar of het onbetaalbaar wordt, is een kwestie van interpretatie. De kosten kunnen zelfs meevallen. Hoe dan ook kunnen er kerncentrales worden gebouwd, als daarvoor wordt gekozen. Onhaalbaar is het dus ook niet.

Duiding

Hoe kan het toch dat twee partijen met zo'n andere conclusie komen op basis van - soms hetzelfde - onderzoek? Gülbahar Tezel is als hoogleraar aan Tilburg University betrokken bij de studie van het Expertteam Energiesysteem 2050. "Er is geen enkel goed onderzoek dat stelt dat kernenergie in alle gevallen onmisbaar of misbaar is", zegt zij.

"We weten niet hoe de toekomst eruit ziet, dus worden er meerdere voorspellingen gedaan. Elke goede studie werkt met scenario's, en die zijn gebaseerd op aannames, bijvoorbeeld over de energievraag, de groei van de economie, de kosten van energiebronnen tegen die tijd, de bouwduur van kerncentrales, enzovoort."

Volgens Tezel kiezen partijen vaak simpelweg de scenario's die bij hun standpunt passen. En dat kan ook, want voor beide kanten valt iets te zeggen. Daar zouden partijen volgens haar echter wel open over moeten zijn. "Het wetenschappelijk debat wordt gekenmerkt door een mate van onzekerheid, maar dat zie je niet terug in de politieke debatten. Daar is het een welles-nietesdiscussie."

"Als je op een goede manier wil debatteren, moet je zeggen: 'Ik vind deze aannames beter dan die'. Als het ideologisch is, dan moet je dat duidelijk maken", vindt Tezel. "Vind je de kosten te hoog? Welke aannames maak je over de capaciteiten van andere productie- en flexibiliteitsbronnen? Wat vind je van kernafval? Neem de kiezer mee in je argumentatie. Nu ben je als kiezer vooral overgeleverd aan je gevoel over een lijsttrekker."

"Het energiesysteem heet niet voor niets een systeem. Ook al is kernenergie duur, kan het in bepaalde scenario's nodig zijn wanneer de wind niet waait en de zon niet schijnt. Opslag kan ook zorgen voor flexibiliteit, maar dat is ook niet gratis en onbeperkt. Vaak ontbreekt het aan systeemdenken in het debat."

Energiegat na kernenergie en waterstof

Los van de standpunten en de beweringen, is er nog een olifant in de kamer. Is kernenergie wel dé kwestie waar ons energiesysteem van de toekomst van afhangt, zoals het in debatten lijkt? Nee, zo stellen experts. Zowel met als zonder kernenergie blijft er naar verwachting een energiegat over dat moet worden overbrugd. En dat kan bijvoorbeeld met bronnen die veel politieke partijen als controversieel beschouwen: biomassa- en gascentrales met CO2-opslag.

Wim Turkenburg van de Universiteit Utrecht doet onderzoek naar de energiemix van de toekomst en de variabelen die daarbij komen kijken. Hij ziet een mogelijke rol voor kernenergie, maar die is niet noodzakelijk en lost ook niet de hele kwestie op. Hij verbaast zich erover dat biomassa- en gascentrales met CO2-opslag zo onderbelicht blijven, terwijl die energiebronnen net als kernenergie zekerheid kunnen bieden op windstille, donkere dagen: "Je kunt het in principe zonder kernenergie doen, maar dan moet je dus wel een aantal opties die nu politiek worden uitgesloten meer of beter gaan benutten."

We vragen Turkenburg uit te rekenen hoe de kernenergie- en waterstofplannen van de VVD en GroenLinks-PvdA, zoals die er nu liggen, zouden uitpakken. Dat brengen we in kaart in twee grafieken. Allereerst is een schatting van de energievraag nodig. In 2020 verbruikten we in Nederland 1000 TWh, en de schattingen van de vraag in 2050 lopen in verschillende studies uiteen van 630 tot 1100 TWh. Turkenburg gaat hier tussenin zitten, met 800 tot 900 TWh:

We gaan ervan uit dat beide partijen maximaal willen inzetten op wind, zon en het omzetten van overschotten in groene waterstof, andere hernieuwbare bronnen zoals aardwarmte en kleinschalige biomassa voor industrie op basis van reststromen. Turkenburg: "Een eenvoudige rekensom leert dat je met alleen zon en wind die je in Nederland opwekt, en groene waterstof - waarbij heel veel energie verloren gaat - maar ongeveer de helft van de energievraag in 2050 kan dekken." Daarna blijft er nog een energiegat van, naar schatting, 400 TWh over.

De kernenergieplannen zoals die er nu van de VVD liggen, komen volgens Turkenburg neer op een opbrengst van 50 TWh - en vullen dus maar een deel van het energiegat. "Als je daar alleen maar kernenergie voor zou willen inzetten, dan moeten we vele malen meer kerncentrales gaan bouwen." Meer dan de twee die nu op de agenda staan, en meer dan de vier plus enkele kleine centrales uit de VVD-plannen.

GroenLinks-PvdA kiest niet voor kernenergie, maar richt alle pijlen op waterstof, waarbij ook import een rol gaat spelen. De VVD wil hier overigens ook op inzetten. De schatting van Turkenburg is dat in 2050 tussen de 50 en 100 TWh geïmporteerd kan worden. Als we ervan uitgaan dat de linkse partij hier meer op inzet dan de rechtse, vullen we voor hen in de grafiek respectievelijk 75 TWh en 50 TWh in. In de grafiek hieronder hebben we vraagtekens gezet op die plek, vanwege de mate van onzekerheid.

Biomassa en gas met CO2-afvang

Turkenburg stelt kortom dat zonder kernenergie en met groene waterstof, zoals GroenLinks-PvdA de toekomst voor zich ziet, biomassa- en gascentrales met CO2-opslag nodig zijn om het energiegat te dekken. Hier moet dan grootschalig op worden ingezet. GroenLinks-PvdA kiest hier niet voor: gas wordt uitgefaseerd en biomassa moet alleen in bepaalde gevallen worden toegepast en zelfs minder ingezet worden dan op dit moment wordt gedaan.

Mét kernenergie, zoals de VVD wil, blijft er echter naar verwachting ook een energiegat over. Zelfs met de vier centrales en kleine centrales die de partij voor ogen heeft. Er zouden er veel meer moeten worden gebouwd om het gat te dichten, stelt Turkenburg. De VVD wil bovendien net als GroenLinks-PvdA minder biomassa. Wel wil de partij inzetten op 'blauwe' waterstof - die wordt ontwikkeld met gas, en waarbij CO2 wordt afgevangen - wat Turkenburg hoopgevend noemt. Op beide opties moet echter wel grootschalig worden ingezet om het energiegat te dekken en de klimaatdoelen te halen.

Vraag verder omlaag

Nog een andere kwestie die aan bod komt bij onze gesprekken met experts, en die in het politieke debat onderbelicht blijft, is het inperken van de energie-intensieve industrie in Nederland. Daar komt namelijk een groot deel van onze energievraag vandaan. Willen we alle bedrijven hier houden in de toekomst? In het concept van het nationale energieplan dat in juli dit jaar werd gepubliceerd, staat dat het wel de bedoeling is dat alle industrie behouden blijft. Ook die keuze heeft consequenties voor de toekomstige energiemix. Als de vraag lager is, kan het energiegat beperkt worden of zelfs verdwijnen.

Oordeel

Dat kernenergie onmisbaar is, zoals de VVD stelt, blijkt uit geen enkel onderzoek. De bewering van GroenLinks-PvdA dat kernenergie niet per definitie nodig is, klopt dus.

Dat kernenergie niet haalbaar en niet betaalbaar is, zoals GroenLinks-PvdA beweert, is niet te zeggen. Het hangt af van verschillende aannames, van de ontwikkeling van de energievraag tot de kosten van grondstoffen in de toekomst, het renteverloop, enzovoort. Er zijn scenario's waarin kernenergie duurder is dan andere bronnen, maar er zijn ook scenario's waarin het goedkoper is. En het is natuurlijk de vraag hoeveel je ervoor over hebt. Ook wat je vindt van het kernafval, waar nog geen permanente oplossing voor is, telt mee. Het zijn politieke afwegingen.

Het idee dat kernenergie dé oplossing is om de hele energievraag van de toekomst op te vangen, klopt niet, tenzij er veel grootschaliger op wordt ingezet dan de huidige kabinetsplannen (twee nieuwe kerncentrales) of die van de VVD (vier kerncentrales en meerdere kleine centrales).

Grootschalige inzet op energiebronnen zoals biomassa- en gascentrales met CO2-opslag zijn bij de huidige plannen nodig als aanvulling. GroenLinks-PvdA en VVD willen echter allebei biomassa inperken, en alleen de VVD wil inzetten op gas.

Reactie partijen

De VVD blijft bij het standpunt dat kernenergie onmisbaar is, omdat het volgens de partij een groot risico is voor de haalbaarheid van de energietransitie om deze energiebron uit te sluiten. De partij noemt verschillende voordelen zoals leveringszekerheid en onafhankelijkheid van andere landen. In debatten en andere communicatie zal de partij kernenergie onmisbaar blijven noemen.

GroenLinks-PvdA blijft erbij dat hernieuwbare energie en waterstof voldoende zullen zijn om de klimaatdoelen in 2050 te behalen.