De lijsttrekkers van de huidige Tweede Kamerfracties worden op minstens duizend door AI gegenereerde plaatjes op X afgebeeld. Het overgrote deel van deze zogeheten AI-memes is negatief en beledigend bedoeld.
Frans Timmermans (GL-PvdA) en Geert Wilders (PVV) zijn met afstand de meest afgebeelde politici op deze plaatjes. Het grote verschil tussen deze twee lijsttrekkers is dat Timmermans op 3 van de 333 afbeeldingen (1 procent) positief staat afgebeeld. Wilders staat op 56 procent van de memes als een held of inspirerend figuur afgebeeld.
Dat blijkt uit onderzoek van Pointer naar ruim 36.000 berichten die in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober via openbare berichten naar politici zijn gestuurd. We hebben onderzocht of afbeeldingen in deze berichten met behulp van kunstmatige intelligentie zijn gemaakt.
Timmermans, Bontebal, Jetten en Ouwehand als nazi
In veel AI-gegenereerde afbeeldingen wordt onvrede geuit over de genocide in Gaza, instroom van asielzoekers of de invloed van de Islam op Nederland. In deze afbeeldingen wordt vervolgens iets gevisualiseerd wat niet echt is gebeurd, zoals politici die een Nederlander in een wurggreep houden terwijl ze geld aan migranten uitdelen.
Weinig verbazingwekkend dat juist deze thema’s zo dominant zijn in politieke AI-afbeeldingen, zegt Claes de Vreese, hoogleraar AI en samenleving aan de Universiteit van Amsterdam. Volgens hem maken vooral aanhangers van PVV en Forum van Democratie gebruik van deze tools. Sterker nog, De Groene Amsterdammer onthulde onlangs de prompts waarmee PVV-Kamerlid Maikel Boon soortgelijke afbeeldingen heeft gegenereerd.
"De technologie is democratisch. Iedereen zou hiermee kunnen werken en iedere partij kan interessante visuele uitdrukkingen verzinnen. Maar dat is dus scheef verdeeld qua gebruik", zegt De Vreese. PVV en FvD gebruiken sociale media al veel meer dan traditionele media om hun campagnes te voeren, zegt De Vreese. "En dat zijn vaak uitingen met als doel om voor ophef en discussie te zorgen." Dus het gebruik van AI-gegenereerde afbeeldingen past precies in die strategie.
In de AI-afbeeldingen die we in ons onderzoek tegenkomen, worden politici vaak op hun integriteit aangepakt. Zo wordt Dilan Yeşilgöz (VVD) verweten dat ze vaak liegt: dat levert tientallen afbeeldingen op waarop ze als Pinokkio staat. Maar het gaat in enkele gevallen nog veel verder. Timmermans, Bontebal (CDA) en Jetten (D66) worden als nazi weergegeven in enkele afbeeldingen. Bij Esther Ouwehand – die veel negatieve AI-memes ontving nadat ze tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen een blouse in de kleuren van de Palestijnse vlag droeg – werd haar vuist in de lucht met AI veranderd in een Hitlergroet.
Gaan deze afbeeldingen mensen overtuigen om op een andere partij te stemmen? Volgens De Vreese niet. "Maar je kunt hiermee wel een soort continue aanwezigheid van thema’s zoals integratie of klimaat creëren." Daarmee blijven bepaalde emoties of conflicten in het bewustzijn aanwezig. "De directe effecten zijn misschien niet gigantisch, maar deze technologie leent zich erg goed voor opgetelde, druppelsgewijze effecten. Je kunt voortdurend iets negatiefs rondom een lijsttrekker of thema oproepen."
De Vreese constateert dat AI-gegenereerd beeldmateriaal een gewoon onderdeel is geworden van hoe politieke partijen campagne voeren. "Het is heel simpel: de technologie is er, die gaat ook niet weg, en die gaat zich verder ontwikkelen. Dus daar hebben we ons toe te verhouden."
Volgens de hoogleraar kunnen de politieke partijen er verder weinig aan doen dat deze beelden worden verspreid. "Maar ze kunnen wel normerend acteren, door niet zelf dat soort beelden te maken en ze niet te verspreiden."
Methodiek
Voor dit onderzoek hebben we 36.755 afbeeldingen verzameld die op X aan de lijsttrekkers van de huidige 15 Tweede Kamerfracties zijn verstuurd. Deze afbeeldingen zijn verstuurd van begin juni tot eind september. Voor enkele lijsttrekkers hebben we ook afbeeldingen verzameld van eerder dit jaar, omdat ze weinig berichten krijgen.
Via SightEngine hebben we de afbeeldingen laten analyseren: hoe waarschijnlijk is het dat deze afbeelding met kunstmatige intelligentie is gegenereerd? Elke afbeelding krijgt een score tussen de 0 en 1, en alles boven de 0,5 hebben we handmatig gecontroleerd.
