Ecoloog Roland Bobbink wijst vanuit de fourwheeldrive een groepje kale zomereiken aan op de hoge Veluwe: "Het systeem is helemaal aan het instorten. Er is nauwelijks nog ondergroei met bijzondere bosplanten. Vogels hebben het moeilijk en de rode mier is verdwenen, vroeger zag je hier nog allemaal nesten. De bodem is verzuurd. Volgens ons heeft het te maken met hoge stikstofuitstoot."

Stikstof is een voedingsstof voor planten en zit in mest en pokon, vertelt Bobbink, die al tientallen jaren onderzoek doet naar de gevolgen van de hoge stikstofneerslag op de natuur. "Maar te veel is niet goed." Zo zorgt een te hoge dosis stikstof ervoor dat snelgroeiende planten de kleine planten verdrukken. Ook maakt stikstof de bodem zuur, waardoor giftige stoffen vrijkomen en er minder voedingsstoffen beschikbaar zijn voor planten.

Zure regen

In de jaren tachtig en negentig stond dit probleem al hoog op de agenda: stikstof zorgde samen met zwavelverbindingen voor de zogenaamde zure regen. Stallen, fabriekspijpen en auto-uitlaten werden aangepast. En dat hielp: tussen 1993 en 2004 daalde de stikstof-uitstoot met veertig procent.

Maar deze daling zet niet door, zegt Jan-Willem Erisman, hoogleraar integrale stikstofstudies aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. "De stikstofdepositie - neerslag van stikstof op de natuur - neemt de afgelopen jaren zelfs toe in plaats van af. Het is ook een hele moeilijke om die af te laten nemen, want er zitten nogal wat economische belangen bij."

Erisman rekent snel voor, dat wanneer je voor alle kwetsbare natuurgebieden de grenswaarde voor stikstofneerslag niet wil overschrijden, je zo'n twee-derde van de melkveehouderijen kwijt bent: "En dat wil niemand."

De programmatische aanpak stikstof

Maar de afspraken met Europa om de natuur te beschermen liggen er ondertussen wel. Het antwoord van Nederland op deze spagaat waarbij aan de ene kant de natuur beschermd moet worden en tegelijkertijd economische groei niet afgeremd moet worden is het PAS: de programmatische aanpak stikstof.

In het PAS is afgesproken dat boeren tien kiloton stikstof minder uitstoten. "Maar daar krijgen ze ruim de helft van terug", zegt Erisman. Een deel van de stikstof die minder wordt uitgestoten gaat namelijk in een potje. Deze zogenaamde ontwikkelingsruimte kunnen boeren, maar ook gemeenten die een nieuwe weg willen, gebruiken om stikstof uit te stoten. Ook de projecten die de natuur moeten herstellen leveren deze ruimte op.

Direct na de start van deze Nederlandse aanpak van het stikstofprobleem, ruim drie jaar geleden, zijn er al duizenden vergunningen afgegeven voor uitbreiding van boerenbedrijven, wegen en industrieparken. Voordat het zeker is of de natuur wel echt is hersteld en de stikstofuitstoot echt daalt, zegt ecoloog Bobbink.

Bobbink: "Je geeft het eigenlijk al uit voordat je het hebt." Want van lang niet alle natuurherstel-projecten die nu uitgevoerd worden is al bekend of ze echt gaan werken en hoe lang je door kunt gaan met herstellen, zeker als daarnaast nog steeds veel stikstof wordt uitgestoten. "Je neemt eigenlijk een hypotheek op de toekomst", aldus omgevingsjurist Luuk Boerema.

Stikstofaanpak

Om precies die reden hebben natuurorganisaties bezwaar gemaakt tegen inmiddels honderden stikstofvergunningen. Daarvan kwamen er 160 bij de Raad van State terecht. Omdat de Raad niet zeker was of de Nederlandse stikstofaanpak wel toegestaan is binnen de Europese natuurwetgeving - de Europese habitatrichtlijn - heeft de Raad vragen gesteld aan de Europese rechter. En deze vroeg advies aan de advocaat-generaal, omdat een uitspraak gevolgen heeft voor alle lidstaten.

"De conclusie van de advocaat-generaal is behoorlijk vernietigend voor het PAS", zegt omgevingsjurist Franca Damen. Het probleem zit hem erin dat het programma al ruimte weggeeft om stikstof uit te stoten, zonder dat de stikstofbelasting ver genoeg gedaald is. Ook overschrijdt Nederland de zogenaamde kritische depositiewaarde: de maximale hoeveelheid stikstof dat een bepaald natuurtype aan kan.

De Europese rechter doet op 7 november uitspraak over de juridische houdbaarheid van het Nederlandse stikstofprogramma. Maar deze conclusie van de advocaat-generaal licht alvast een tipje van de sluier op. Damen: "Meestal neemt de Europese rechter het advies van de advocaat-generaal over."

De Raad van State en de Nederlandse rechtbanken hebben in afwachting van de uitspraak van de Europese rechter alle stikstofzaken aangehouden. "Hierdoor liggen veel projecten stil", zegt omgevingsjurist Marieke Kaajan. Het gaat om honderden zaken, waaronder ook een aantal bestemmingsplannen van gemeenten en nieuwe wegen. Valentijn Wosten, die als raadsman natuurorganisaties bijstaat die bezwaar hebben gemaakt tegen stikstofvergunningen denkt dat zijn cliënten gelijk gaan krijgen.

De uitspraak is er nog niet, maar wat zal er gebeuren als de Europese rechter en de Raad van State allebei zeggen dat het Nederlandse stikstofbeleid in strijd is met de Europese regels? Jurist Franca Damen: "Ik verwacht dat de overheid zal proberen het PAS zodanig aan te passen dat het voldoet."

Paniekvoetbal

Hoogleraar integrale stikstofstudies Erisman hoopt dat daarbij de stikstofproblematiek niet apart wordt behandeld, maar samen met andere milieuzaken waar boeren mee te maken hebben. "Maar wat er gaat gebeuren is wat er steeds gebeurt, dat er een clubje mensen heel hard gaat nadenken hoe je binnen de regeling van de PAS en de uitspraak met stikstof om kan gaan, zonder dat er naar fosfaat gekeken wordt, zonder dat er naar klimaat gekeken wordt. Het is een beetje paniekvoetbal."

Het betreft steeds dezelfde boer, maar iedere dag kom je met een ander dossier langs, zegt Erisman. "Maar fosfaat, klimaat en stikstof zijn met elkaar verbonden. Het gaat namelijk steeds om bemesting en landgebruik. Eigenlijk draait het erom dat je de boer duidelijkheid geeft: dit zijn de grenzen waarbinnen je mag produceren.

De Europese rechter

Het is nog afwachten wat de uitspraak van de Europese rechter zal zijn en welke gevolgen deze heeft voor de stikstofregels in Nederland. Ondertussen gaat het onderzoek van Roland Bobbink gewoon door. Hij is blij dat er vanwege het PAS ook veel geld beschikbaar kwam voor onderzoek.

In het zomereikenbos op de hoge Veluwe kijken Bobbink en zijn collega's of ze door steenmeel, dat is gemalen gesteente met mineralen, aan de bodem toe te voegen het bos kunnen herstellen. "Er zijn veel deskundigen die zeggen dat het best voor een deel zou kunnen helpen. Maar mijn ervaring is, ik ben inmiddels 65, dat lang niet alles lukt."