Een fietspad dat dwars door een beschermd natuurgebied loopt. Provincies die per ongeluk steeds meer data lekken. Ontoereikend toezicht op slachthuizen. Dividendbelasting afschaffen, maar dan toch weer niet. Functioneren en besluiten van de overheid halen regelmatig het nieuws. Dan is meestal de vraag hoe het zover heeft kunnen komen. Wie nieuwsgierig is over wie welke keuzes maakt, wanneer en waarom, kan zelf een kijkje in de overheidskeuken aanvragen. De overheid laat namelijk van elke beslissing een spoor van informatie achter. Memo’s, rapporten, e-mails, maar ook hele databanken en whatsapp-berichtjes kan iedereen bij de overheid opvragen. Als burger kunnen we op deze manier de overheid controleren en zelfs misstanden aankaarten. Alleen doen we het volgens experts het in vergelijking met andere landen weinig. Uit data die we bij de grote gemeenten hebben opgevraagd blijkt ook dat we steeds minder gebruik maken van dit recht.

Tom Kunzler heeft daar een verklaring voor. Hij is adjunct-directeur bij de Open State Foundation, een stichting die data van de overheid verzamelt en toegankelijk maakt voor iedereen. Volgens Kunzler hebben Nederlanders veel vertrouwen in de overheid in vergelijking tot bijvoorbeeld de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk. Dat blijkt uit recent onderzoek. “We denken niet zo snel: ‘Wat gebeurt er met mijn belastinggeld? Ik wil er meer informatie over’.” Niettemin: niemand is foutloos, en de overheid evenmin. Volgens Kunzler is het juist goed als de overheid zich gecontroleerd voelt: “Zo moeten ze altijd het publiek belang dienen.”

Marineterrein

Een recent voorbeeld waarbij burgers vraagtekens zetten bij een overheidsbesluit en daar meer over wilden weten, ging over het Marineterrein in Amsterdam. In 2013 begon de Koninklijke Marine vanwege bezuinigingen haar thuishaven in het centrum van Amsterdam langzaam te verlaten. Op haar plek kwamen verschillende bedrijven, werkplekken, restaurants, een pension en zelfs een brouwerij. De inwoners wilden dat er voor de buurt ontbrekende voorzieningen zoals winkels of een gezondheidscentrum op het terrein kwamen. In 2018 besloot de krijgsmacht toch op een deel van het terrein te blijven. Zogenaamd om de veiligheid te kunnen waarborgen. “De argumenten vond ik niet zo sterk”, vertelt Dexter*, een buurtbewoner die over het Marineterrein een blog schrijft. Hij wilde weten hoe deze beslissing tot stand was gekomen: “Ik ben online op zoek gegaan naar hoe je zoiets opvraagt. Daar is zelfs een wet voor. Maar er is eigenlijk geen enkele site waar je heel duidelijk een handleiding voor burgers vindt over hoe je die informatie kan krijgen”, zegt Dexter.

Wet Openbaarheid van Bestuur

Dexter heeft het over een wet die het mogelijk maakt om overheidsdocumenten openbaar te maken: Wet Openbaarheid van Bestuur (Wob). Nederland kent één van de oudste Wob-regelgevingen in de wereld. En toch is het volgens de Wob-expert Roger Vleugels in Nederland amper een traditie: “In een aantal Oost-Europese landen is ‘Wobben’ zelfs een verplicht vak op de middelbare school. In Nederland is hoe je de Wob toepast op geen enkele school voor journalistiek een vak. Laat staan op alle middelbare scholen.” Vleugels heeft een juridisch adviesbureau dat gespecialiseerd is in Wob en hij geeft er ook internationaal les over. ‘Mister Wob’ weet alles over hoe met wetgeving in het buitenland wordt omgegaan: “Ik ben de enige fulltime Wobber in Nederland. De BBC alleen heeft daar vier van”, zegt Vleugels.

In de eerste instantie wist Dexter niet hoe hij informatie over het Marineterrein boven water zou moeten krijgen. De know-how voor hoe zijn aanvraag moet indienen, heeft hij uiteindelijk vooral uit eerdere verzoeken van anderen gehaald. Die worden op de website van de rijksoverheid gepubliceerd: “Daaruit bleek het van belang om de vraag breed te stellen en alle verschillende soorten documenten en informatiedragers te noemen.” Uiteindelijk kreeg Dexter de opgevraagde informatie van het ministeries van Binnenlandse Zaken en Defensie en van de gemeente Amsterdam. In de documenten las hij vervolgens een iets ander verhaal. Het ging de krijgsmacht niet zozeer om de veiligheid te waarborgen vanuit het Marineterrein, maar vooral om de locatie in het centrum van Amsterdam gedeeltelijk in bezit te houden.

Als we de persvoorlichting van het ministerie van Binnenlandse zaken vragen om een reactie, vinden zij het niet zo nodig om de Wob actief bij de burgers extra onder de aandacht te brengen. Zij vinden juist dat de burgers erg actief zijn op dat gebied: “Er wordt zoveel gewobd, er is geen ontkomen aan. Volgens mij is voorlichting niet meer nodig.”

Ook journalisten maken gebruik van deze wet. Op dit moment staat bijvoorbeeld een groot verzoek uit van Platform Authentieke Journalistiek over de “verwevenheid van overheid en Shell”. De overheid moet voor dit verzoek handmatig tienduizenden documenten nalopen en gevoelige informatie onleesbaar maken. Je kan wel een aanvraag doen, maar het is dus niet altijd zeker of je ook alle informatie krijgt. Er worden ook delen gecensureerd om uiteenlopende redenen. Je verzoek kan zelfs worden afgewezen.

Maar als je verzoek wel wordt gehonoreerd, dan begint de klus voor burgers en journalisten om zich door alle opgevraagde informatie en documenten te worstelen. En dat kan monnikenwerk zijn. Maar Vleugels heeft weinig medelijden met de Nederlandse pers: “In Noorwegen heb ik een kennis die 40 Wobs per week doet. Dat is evenveel als de hele Nederlandse journalistiek. We controleren onze overheid amper.”

Afname

Niet alleen wordt de overheid nauwelijks verzocht om documenten te openbaren, het aantal aanvragen neemt bij de grote gemeenten sinds 2014 af.

Een deel van deze afname heeft waarschijnlijk te maken met misbruik van de wet. Voor een aanvraag staat een termijn. Als je binnen die tijd geen antwoord krijgt van de overheid of je gemeente, dan moeten zij jou een dwangsom betalen van maximaal 1260 euro. Dat was voor enkele slimmeriken een manier om een leuk financieel extraatje binnen te harken. Volgens een analyse van SEO Economisch Onderzoek was er bij 20 procent van alle verzoeken sprake van misbruik. Maar voor deze creatievelingen kwam er in 2016 slecht nieuws: de dwangsom werd afgeschaft. En sindsdien zie je dus het aantal verzoeken voor informatie van de overheid in sommige gevallen direct verder dalen.

Een voorstel voor een nieuwe informatiewet, Wet open overheid (WOO), ligt al sinds 2012 op het bordje van de Tweede Kamerleden. De overheid moet volgens de WOO bepaalde soorten documenten, zoals besluitvorming, beschikkingen, en agenda’s, actief openbaar maken. Zo hoeven we ze niet meer op te vragen. “Daarnaast moeten ze zoveel mogelijk buiten de vaste lijst ook openbaar maken”, zegt Kunzler van Open State Foundation. Die wet gaat volgens hem grote hoeveelheden informatie beschikbaar stellen. Wanneer de wet er gaat komen, is nog niet bekend, maar volgens Kunzler is het bijna zover: “Het is helemaal afgestemd. Er is nu een hele grote kans dat de wet er binnen redelijk korte termijn zal komen.”

* Dexter is een gefingeerde naam. Zijn echte naam is bij de redactie bekend.

Illustraties door Tijmen Snelderwaard