Tijdens een toespraak voor het Europees Parlement in februari 2025 vertelt econoom en hoogleraar Jeffrey Sachs in een vurig pleidooi dat Poetins invasie in Oekraïne één duidelijk doel had: "Wat wilde Poetin bereiken met de oorlog? [...] Kom op dames en heren, het is toch niet zo moeilijk? Het idee was om de NAVO - en wat is de NAVO? Het zijn de Verenigde Staten - weg te houden van de Russische grens. Niet meer, niet minder." De Youtube-video's van zijn speech worden miljoenen keren bekeken. Ook op TikTok gaan delen van zijn speeches hard rond.

Sachs, in de jaren ‘90 door de New York Times nog bestempeld als “de belangrijkste econoom ter wereld”, behoort tot een klein, maar luid groepje ‘neo-realisten’. Zij zien vooral het Westen als provocateur die Rusland deed overgaan op de inval in Oekraïne, omdat steeds meer Oost-Europese landen zich bij de NAVO aansloten.

In de Nederlandse politiek is dit geluid ook te horen bij fractievoorzitter Thierry Baudet van Forum voor Democratie: “Het Westen, de NAVO, de Amerikaanse buitenlandse politiek [...] heeft deze oorlog veroorzaakt”.

Meest energieke Kremlin-propagandist

Jeffrey Sachs (70) verschijnt met zijn verhaal herhaaldelijk in het Russische staatsprogramma van Vladimir Solovyov. De Verenigde Staten zien Solovyov als een van de "meest energieke Kremlin-propagandisten". Op de Russische televisie roept hij op tot de verwoesting van Oekraïense steden, aanvallen op westerse landen, en suggereert hij zelfs kernwapens in te zetten tegen NAVO-landen.

In een open brief spraken daarom driehonderd academici in 2023 hun afschuw uit over Sachs herhaalde optredens bij Solovyov en Sachs theorieën over de illegale Russische oorlog tegen Oekraïne. De ondertekenaars beschuldigen Sachs ervan de narratieven van het Kremlin te verspreiden.

NAVO-uitbreiding als Russische zorg

Toch speelt de angst voor een uitbreiding van de NAVO wel degelijk een rol in de oorlog, stelt Rusland-kenner Laurien Crump. Hoewel de NAVO zichzelf uitsluitend ziet als verdedigingsalliantie, ervaart Rusland de vrijwillige toetreding van voormalige Sovjetstaten als een omsingeling, aldus Crump.

De aansluiting van Oost-Europese landen (Polen, Hongarije, Tsjechië) in de jaren negentig en in 2004 (met onder andere de Baltische Staten, Roemenië en Bulgarije) creëerde volgens haar een "vruchtbare bodem" voor groeiend wantrouwen tegen het Westen in Rusland. Voormalige Sovjetstaten zochten na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bescherming bij het westerse bondgenootschap. Crump onderschrijft de lezing van Sachs over het keerpunt in 2008. Toen kondigde de NAVO aan dat Oekraïne en Georgië mogelijk zouden kunnen toetreden, een onacceptabele ‘rode lijn’ voor Poetin.

Poetins woorden verraden nog een ander motief

Maar was dit daarmee ook dé reden voor Poetin om Oekraïne binnen te vallen? Poetins eigen woorden onthullen een andere dominante drijfveer voor de annexatie van de Krim en de oorlog tegen Oekraïne: hij wil een historische fout rechtzetten. In 2005 noemde Poetin het einde van de Sovjet-Unie 'de grootste geopolitieke ramp van de 20e eeuw' en “een echt drama” voor de "tientallen miljoenen Russen buiten de Russische Federatie". In uitspraken, een essay en officiële speeches na de annexatie van de Krim en in zijn toespraak die hij kort voor de Oekraïense invasie hield, betoogt Poetin dat Oekraïne niet een echt zelfstandig land is, dat Russen en Oekraïners "één volk" zijn, en dat een onafhankelijk Oekraïne slechts "diefstal" van Russisch grondgebied is.

Historici ontkrachten deze lezing van de Russische geschiedenis resoluut. Hoewel Rusland en Oekraïne een gedeelde middeleeuwse erfenis hebben, heeft Oekraïne een eigen complexe geschiedenis, die ook verweven is met de Poolse, Grieks-Orthodoxe, Roemeense en Turkse geschiedenis. Hoogleraar Oost-Europese geschiedenis Timothy Snyder stelt dat Poetin fundamenteel niet begrijpt hoe geschiedenis werkt. Geschiedenis gaat volgens hem om veranderingen door menselijke keuzes, niet om een voorbestemde "historische eenheid".

Lange Finse NAVO-grens deert Poetin dan weer niet

Als Poetins voornaamste doel was om de NAVO van Russische grenzen weg te houden, heeft zijn invasie het tegenovergestelde bereikt. Finland trad na de Russische inval snel toe tot de NAVO, waardoor het bondgenootschap er 1340 kilometer directe grens met Rusland bij kreeg. Toch reageerde Poetin hier koeltjes op, door te stellen dat dit "geen directe bedreiging" vormde en dat landen zelf mogen beslissen over hun lidmaatschap.

Een jonge Poetin, kort voor zijn eerste verkiezing tot president, hield zelfs de optie open voor een Russisch NAVO-lidmaatschap. Tegenover een BBC-verslaggever zei hij in 2000, op de vraag of Rusland toe zou kunnen treden tot de NAVO: "Ik zou niet weten waarom niet. Ik sluit het niet uit.” Ook zei hij: “Het is moeilijk voor mij om de NAVO als een vijand te zien."

Conclusie: NAVO niet de hoofdoorzaak

De huidige Poetin mag de NAVO inmiddels wel als een vijand zien, het doet er voor Rusland niet meer toe of Oekraïne lid wil worden of niet. Russische politici geven openlijk toe dat de oorlog zal doorgaan, ook als Oekraïne formeel zou afzien van NAVO-lidmaatschap.

Dit bevestigt wat experts concluderen: hoewel zorgen over NAVO-uitbreiding wel degelijk een rol speelden, is de stelling dat Poetin Oekraïne enkel en alleen (“niet meer, niet minder”, in de woorden van Jeffrey Sachs) binnenviel om de NAVO weg te houden, of dat de NAVO de oorlog heeft uitgelokt, veel te simpel. Zijn eigen woorden en daden tonen een veroveringsdrang waarbij de invasie ook voortkomt uit een diepgewortelde overtuiging dat Oekraïne geen recht heeft op onafhankelijkheid en bij Rusland hoort. Rusland is hier de agressor die illegaal een soeverein land binnenvalt.

Oost Europa-expert André Gerrits schrijft dat hij “de stelligheid van het maken van een keuze tussen beide verklaringen nooit heeft begrepen.⁠ ⁠⁠De twee verklaringen sluiten elkaar bovendien niet uit. De oorlog in Oekraïne is zowel een strategisch conflict met het Westen als een postkoloniale stuiptrekking van het Kremlin. De essentie is in beide gevallen immers hetzelfde: het streven naar heerschappij over Oekraïne.”

Bekijk hieronder onze prebunk-video over dit onderwerp: