De uitspraak “Not one inch eastwards” is terug te voeren op een gesprek tussen Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken James Baker en Russisch leider Michail Gorbatsjov. Na de val van de berlijnse muur gaat het gesprek over de Duitse hereniging waarin Baker de vraag stelt aan Gorbatsjov: mag de NAVO "geen centimeter oostwaarts" opschuiven na Duitse hereniging? Zodra President George H.W. Bush een dag later hiervan hoort, noemt hij Bakers woorden een vergissing. Volgens de Amerikaanse Veiligheidsraad was er geen noodzaak om concessies te doen over de toekomst van de NAVO voordat Moskou hier expliciet om vroeg. Baker trekt zijn uitspraak terug.

Maar de verwarring is geboren. Historicus Mary Sarotte ontdekte dat Duits Bondskanselier Helmut Kohl de geruststelling van Baker een dag later tegen Gorbatsjov herhaalde. Vooral om hem tegemoet te komen en de Duitse hereniging mogelijk te maken.

Toch verdwijnt dit idee snel, met name omdat Amerika juist de optie wil openlaten om uit te breiden. In het Twee-plus-Vier-verdrag later in het jaar, waarin de hereniging van West- en Oost-Duitsland werd vastgelegd, wordt bovendien nergens een verbod op verdere NAVO-uitbreiding afgesproken. In ruil voor financiële tegemoetkoming aan het adres van Rusland gaf het verdrag juist ruimte om oostwaarts uit te breiden. Gorbatsjov tekent dit verdrag zelf.

Minister Baker stelde een vraag, Bondskanselier Kohl gaf een toezegging, maar het officiële verdrag zwijgt over een verbod op uitbreiding.

Oost-Europa dringt aan

En die ruimte wordt ook gepakt. Uit vrees voor de grote buurman, de voormalig Sovjetunie, lobbyden Centraal- en Oost-Europese landen intensief voor een NAVO-lidmaatschap. Hun regeringen begrijpen dat alleen NAVO-lidmaatschap echte bescherming biedt tegen toekomstige Russische agressie.

Groei NAVO tegen het zere been

Voor Rusland, dat net zijn macht in Oost-Europa verloor, voelt elke westerse militaire uitbreiding als vernedering. President Jeltsin schrijft in 1993 aan Clinton dat NAVO-plannen de "geest van het verdrag" schenden. Hij voelt zich "boos en bedrogen" en geeft ook in 1995 aan een uitbreiding af te keuren.

Rusland zal in de loop van de geschiedenis meerdere malen naar de ‘gebroken belofte’ uit 1990 verwijzen. Tussen 1999 en 2009 treden Polen, Hongarije, Tsjechië en de Baltische staten toe. Ironisch genoeg gebeurt precies wat in 1990 al via het Twee plus Vier verdrag was toegestaan, maar Rusland ervaart het als gebroken belofte.

Poetin woest

April 2008 is cruciaal. De NAVO-top, bijeen in Roemenië, stelt voor dat Georgië en Oekraïne "lid zullen worden", maar zonder concrete planning of tijdlijn. Duitse en Franse leiders verzetten zich tegen lidmaatschap, maar de vage belofte maakte Poetin woest.

Vier maanden later test Poetin of het Westen zijn beloftes nakomt. Rusland valt Georgië binnen. Het antwoord is duidelijk: het westen laat Georgië vallen. Poetin vindt dat 'NAVO-beloftes' hol zijn, maar dat hij ze wel kan gebruiken als rechtvaardiging voor agressie.

Conclusie

In 1990 werden er mondelinge toezeggingen gedaan, maar die belofte kristalliseerde nooit. Poetin misbruikt de "niet één inch"-geschiedenis als één van zijn vele rechtvaardigingen voor een oorlog die hij vooral om andere redenen begon: een diepgewortelde overtuiging dat Oekraïne geen recht heeft op onafhankelijkheid en bij Rusland hoort.

Deze factcheck kwam tot stand in het kader van de Factcheck-marathon naar aanleiding van de NAVO-top met als partners Pointer (KRO-NCRV), AD en de aangesloten regionale kranten, Nieuwscheckers, de VRT, de RTBF, Knack, Factcheck Vlaanderen en deCheckers. Lees hier alle factchecks.