“Een absoluut briljant resultaat. Een resultaat dat volledig door Oekraïne is bereikt”, schreef de Oekraïense president Volodymyr Zelensky op 1 juni op sociaal mediaplatform X (voorheen Twitter). Kort daarvoor had het land met meer dan honderd drones - Rusland binnengesmokkeld in de daken van mobiele houten huisjes die werden vervoerd met vrachtwagens - tientallen bommenwerpers op zeker vier Russische luchtmachtbases vernietigd. “Eén jaar, zes maanden en negen dagen vanaf het begin van de planning tot de effectieve uitvoering. Onze eerste aanval op zo’n grote afstand”, schreef de president.

Maar niet iedereen gelooft de president op zijn woord. De operatie was zo complex, “het is moeilijk te geloven dat de Oekraïense inlichtingendienst alles in zijn eentje heeft kunnen regelen”, schrijft website Frontnieuws. Het kan bijna niet anders dan dat de NAVO achter de aanval zat, aldus de site.

Frontnieuws heeft het bericht gekopieerd van RT, de Russische staatsomroep. Maar het verhaal blijkt al langer rond te gaan. Op 2 juni verspreide de Amerikaanse complotdenker Alex Jones de theorie dat de NAVO de drone-aanvallen heeft uitgevoerd om vredesbesprekingen tussen Oekraïne en Rusland te frustreren. “We zijn op het meest gevaarlijke punt in de oorlog. De NAVO wil dit escaleren”, hield Jones zijn volgers voor. Hij noemt geen bewijzen voor deze claim. Het bericht werd 56 duizend keer geliket.

Poetin wil wraak

De Russische president Vladimir Poetin was ook onder de indruk van de aanval. Hij wil wraak nemen op Oekraïne, liet hij volgens de Amerikaanse president Donald Trump tijdens een telefoontje weten. Over betrokkenheid van de NAVO heeft Poetin het niet.

En de NAVO zelf claimt ook geen betrokkenheid. De organisatie kan juist iets leren van de Oekraïense “creativiteit”, volgens Pierre Vandier, de hoogste NAVO-commandant belast met innovatie op het slagveld. “Wat de Oekraïners in Rusland deden, was een Trojaans paard”, zegt hij bewonderend.

“Geen onderdeel van het conflict”

Secretaris-generaal Jens Stoltenberg heeft ook herhaaldelijk aangegeven dat de NAVO zich niet militair zou mengen in de oorlog in Oekraïne. “We zijn geen onderdeel van het conflict”, zei hij eerder. En eigenlijk willen de NAVO-lidstaten dat ook niet, want dat zou een “volledige oorlog in Europa” betekenen “waarbij veel meer landen betrokken zijn”, aldus Stoltenberg.

Maar de NAVO steunt Oekraïne wel met geld en wapens omdat het “de verantwoordelijkheid heeft om te voorkomen dat deze oorlog zich buiten Oekraïne uitbreidt, omdat dat nog gevaarlijker, verwoestender zou zijn en nog meer menselijk leed zou veroorzaken", zegt de secretaris-generaal.

Artikel 5

Op basis van het Noord-Atlantisch Verdrag kunnen de leden zich ook niet mengen in de oorlog. Volgens Artikel 5, de basis waarop de NAVO is gebouwd, kunnen de lidstaten ingrijpen als één van de andere lidstaten wordt aangevallen. Oekraïne is echter geen lid van de NAVO. En dus is er volgens het NAVO-verdrag geen grond om Rusland aan te vallen.

Artikel 5 treedt pas in werking als Rusland zou besluiten de oorlog uit te breiden en bijvoorbeeld Estland, Finland of Polen zou binnenvallen. Maar dat is (gelukkig) nog theoretisch. Sinds 1949 is er nog maar één keer beroep gedaan op artikel 5. Dat was na de aanslag in 2001 op het World Trade Center in New York. De NAVO-landen trokken toen samen naar Afghanistan.

Geen heldere grens

Maar helemaal helder is de grens voor NAVO-ingrijpen ook niet. Op 24 maart 1999 begon de NAVO namelijk een militaire campagne tegen het voormalige Joegoslavië om een einde te maken aan het geweld van het regime van de Servisch-nationalistische leider Slobodan Milosevic. Er was toen geen sprake van een aanval op een NAVO-lidstaat en de NAVO-missie werd ook niet gesteund door de Verenigde Naties. Maar de missie was volgens de NAVO wel noodzakelijk om etnische zuiveringen te stoppen.

Een onafhankelijke commissie concludeerde in 2000 dat de NAVO-interventie illegaal maar legitiem was. Illegaal omdat er voorafgaand geen goedkeuring was van de VN-Veiligheidsraad. Maar gerechtvaardigd, volgens de commissie, omdat “alle diplomatieke middelen waren uitgeput en omdat de interventie ertoe heeft geleid dat de meerderheid van de bevolking van Kosovo werd bevrijd van een lange periode van onderdrukking onder Servisch bewind”.

Tot op de dag van vandaag zorgt de missie voor veel discussie. En heeft het tot een grijs gebied geleid, waarbij de NAVO-lidstaten dus klaarblijkelijk bij hoge uitzondering en onder druk van humanitaire belangen ook buiten Artikel 5 kunnen ingrijpen. Maar daar is bij de inval van Oekraïne geen sprake van.

“Geen NAVO-praktijken”

“Nee, de NAVO is als organisatie niet betrokken bij deze oorlog”, zegt hoogleraar oorlogsstudies Frans Osinga. “Als NAVO-eenheden betrokken zouden zijn bij de drone-aanval in Rusland zouden we het echt wel weten. Hoe ze de aanval met drones verstopt in vrachtwagens hebben uitgevoerd, dat zijn geen standaard NAVO militaire praktijken.”

Bij het ingrijpen in Kosovo stonden destijds humanitaire belangen op het spel, vertelt Osinga. Een VN-mandaat bleef toen uit omdat Rusland en China een veto uitspraken. “En toen werd er gezegd: het kan niet zo zijn dat wij uiteindelijk inactief toekijken hoe daar mensen worden uitgemoord en verdreven, omdat toevallig twee landen binnen de VN een veto opwerpen. Juridisch stond het recht misschien niet achter ons, maar wel de geest van de wet die namelijk probeert militair geweld tegen burgers te voorkomen. Daardoor was het gelegitimeerd. Er zijn omstandigheden waarin soevereiniteit minder belangrijk is dan humanitair leed. Het mag niet zo zijn dat een dictatoriaal regime de soevereiniteit gebruikt als een soort beschermingsmiddel, zodat hij maar z’n gang kan gaan.”

In dat licht is NAVO-ingrijpen in de oorlog in Oekraïne wel mogelijk. Maar alleen als alle NAVO-lidstaten daarmee instemmen. En er zijn nu meer lidstaten dan in 1999. “Tweeëndertig landen. Hongarije en Slowakije zullen tegen zijn, en anderen ook, omdat het in perceptie van die landen kan leiden tot een directe confrontatie met Rusland. En Rusland heeft kernwapens.”

Conclusie: NAVO zit niet achter aanval

Niets wijst erop dat de NAVO een hand had in de Oekraïense drone-aanvallen in Rusland. De lidstaten kunnen volgens het NAVO-verdrag ook niet ingrijpen in de oorlog in Oekraïne. Maar het verleden laat ook zien dat als er sprake is van grote humanitaire belangen de NAVO haar boekje ook te buiten kan gaan.

Deze factcheck kwam tot stand in het kader van de Factcheck-marathon naar aanleiding van de NAVO-top met als partners Pointer (KRO-NCRV), AD en de aangesloten regionale kranten, Nieuwscheckers, de VRT, de RTBF, Knack, Factcheck Vlaanderen en deCheckers. Lees hier alle factchecks.