In een Noors fjord, omringd door de groene glooiende bergen van Tomra, ligt een Nederlandse zeilboot in de herfst van 2023 voor anker. De rode tweemaster dobbert kalm in de baai. Zeilen gestreken, anker uit, Nederlandse vlag wapperend op het achterdek. Geen wolkje aan de lucht lijkt het. Maar toch maakt de aanwezigheid van het schip de Noren zenuwachtig.

Het zeiljacht met de naam Eldorado ligt er al een volle dag doodstil. Alsof het ergens op wacht. Er is een man op het dek gespot, die zijn blik gericht heeft op de Vard Langsten scheepswerf. Op deze werf worden marineschepen gebouwd en liggen nu twee gloednieuwe patrouilleboten van de Jan Mayen-klasse. En daar komt bij dat de Eldorado enkele dagen eerder uit Moermansk is vertrokken, de thuishaven van de Russische marine.

Spionage?

Reden genoeg voor de Noorse politie om het schip scherp in de gaten te houden. En ook het commandocentrum van de Noorse strijdkrachten is op de hoogte gesteld. Is het schip hier om te spioneren? De politie kan geen bewijs vinden, maar geeft de kapitein wel een boete. “Omdat hij de haven niet op de hoogte had gesteld van zijn komst”, meldt een woordvoerder.

De Eldorado verlaat enkele dagen later stilletjes de Noorse wateren, alsof er niets is gebeurd. Maar sindsdien wordt het schip goed in de gaten gehouden door de Noorse autoriteiten, laat een goed ingevoerde bron ons weten. En dat is niet zonder reden, ontdekken we als we zelf een onderzoek naar de zeilboot starten.

De Eldorado is in Russische handen, zo achterhalen we. Verkocht aan een bedrijf dat bekend staat om haar witwaspraktijken voor de allerrijksten. Het schip blijkt daarnaast te worden gebruikt door een onderneming met directe banden met de Russische strijdkrachten. En dat niet alleen: de Eldorado mag eruitzien als een plezierjacht, het is uitgerust met apparatuur waarmee het spionage en sabotage zou kunnen plegen.

Vissersboot

Op YouTube zijn beelden te vinden van de Eldorado uit de tijd dat de tweemaster te koop stond. Met witte bolle zeilen vaart het over de helderblauwe golven van de Caribische zee. Het schip ziet er luxe uit, met teakhouten imitatiedek, een ingebouwde bar en comfortabele slaapvertrekken. Maar dat is niet altijd haar verschijning geweest.

De Eldorado begon haar leven als Belgische vissersboot, gebouwd in 1964 als kotter in Oostende. Een Nederlandse ondernemer zag het schip in 2006 liggen en besloot er een zeiljacht van te maken. Een nieuw achtersteven, nieuwe motor, twee masten erop en drie jaar later is de Eldorado – na veel bloed, zweet en tranen – geboren.

In 2014 wisselde de 38 meter lange tweemaster opnieuw van eigenaar. En die besloot het vervolgens in 2023 van de hand te doen.

Er waren vergaande onderhandelingen met een Duitse hogeschool, die de tweemaster voor 1,4 miljoen euro wilde kopen als onderzoeks- en opleidingsschip. Maar uiteindelijk werd het zeiljacht in juni 2023 – drie maanden voor het incident in Noorwegen - aan een andere partij verkocht.

Nieuwe koers in noordelijke wateren

Zodra het zeilschip van eigenaar wisselt, verandert het letterlijk van koers. Waar de Eldorado voorheen in de Noordzee, Middellandse Zee en Noordelijke Atlantische Oceaan voer, bevindt het zich nu vooral in de ijzige noordelijke wateren rond Moermansk, de Barentszzee, Witte Zee en nabij Frans Jozefland. In deze streken schommelt de temperatuur tussen +2 en -22 graden Celsius – aanzienlijk kouder dan het schip gewend was.

En ook een stuk kouder dan waar de huidige eigenaar woont. Volgens de registratiegegevens is het zeiljacht namelijk nu eigendom van de in Cyprus woonachtige Dmitriy Xenofontov. Op papier althans.

De uit Kazachstan afkomstige Xenofontov is weliswaar de eigenaar van het bedrijf MT Sailing Limited dat enkele maanden voor de aankoop van het luxe Nederlandse zeiljacht is opgericht. Maar in werkelijkheid fungeert hij vermoedelijk als tussenpersoon.

Zijn naam duikt op bij talloze bedrijfjes op Cyprus, die waarschijnlijk worden gebruikt om de werkelijke eigenaren te verhullen. Het Griekse eiland heeft namelijk een reputatie als belastingparadijs en toevluchtsoord voor Russische oligarchen, die zich bezighouden met crimineel geld. En dat lijkt ook hier het geval.

De Kazachstaan werkt namelijk voor UFG Wealth Management, een Russisch bedrijf dat naar eigen zeggen 1,5 miljard dollar beheert voor de rijkste Russen. En dat ook bekendstaat om haar witwaspraktijken.

De schimmige eigendomsconstructie via Cyprus zorgt er in elk geval voor dat moeilijk te achterhalen is wie de werkelijke eigenaar is van het schip. Mogelijk om belasting te ontwijken en sancties te omzeilen – waarbij onder meer luxe jachten van Russische oligarchen, die Rusland bij de oorlog in Oekraïne steunen, door Europa in beslag worden genomen.

Schimmige vlaggen

Zodra de handtekening voor de verkoop is gezet, krijgt het schip een nieuwe vlag. In Noorwegen wappert de Nederlandse driekleur nog op het dek. Maar volgens de registratiegegevens valt het schip dan al officieel onder Sierra Leone, een zogenoemde flag of convenience die ervoor zorgt dat de eigenaar minder belasting hoeft te betalen.

Enkele maanden later wordt de vlag van Vanuatu op het achterdek gehesen, een belastingparadijs waar de identiteit van bestuurders zorgvuldig verborgen blijft.

De eigenaar weet zo te maskeren dat het schip feitelijk Russisch is. Maar tijdens ons online-onderzoek ontdekken we al snel dat de Eldorado in handen is van een Russische organisatie met directe banden met de Russische strijdkrachten.

Commandanten

“We dromen al lang van een modern, snel en comfortabel schip, geschikt voor het varen onder moeilijke poolomstandigheden. En hier is hij dan – de Eldorado”, schrijft het Russische charterbedrijf Maritime Practice (ook wel vertaald als Sea Practice) trots op VK – het Russische alternatief voor Facebook. Maritime Practice biedt zeilreizen aan op de Eldorado en haar andere schepen. Vanaf zo’n 1350 euro per persoon kan iedereen meevaren tijdens een “onvergetelijke reis”.

“Stel je voor: je steekt de Atlantische Oceaan over op een zeilboot en voelt de kracht van de wind en de uitgestrektheid van de zee”, begint het bedrijf op haar website. “Aan boord leer je hoe je een zeilboot moet bedienen, zeilen kunt zetten en een route moet uitstippelen.”

En dat allemaal onder leiding van kapitein Andrey Yurievich Khalevin, voormalig commandant van oorlogsschip Admiral Nakhimov.

Khalevin werkte 23 jaar voor de Noordelijke Vloot van de Russische marine. Sinds zijn pensioen geeft hij les aan de Moskouse militaire school Suvorov van het Russische Ministerie van Defensie.

Khalevin is niet de enige kapitein op de Eldorado. Als hij niet achter het roer staat, wordt hij vervangen door Lev Rodstein, een voormalig commandant van een Russische nucleaire onderzeeër.

Beide kapiteins van de Eldorado hebben dus een achtergrond bij de Russische marine. En één van hen werkt ook nu voor het Russische Ministerie van Defensie.

Russische cadetten

Maritime Practice neemt overigens niet alleen toeristen mee op zeilschepen. Het bedrijf combineert toeristische zeiltochten met het opleiden van Russische cadetten, blijkt uit foto’s en video’s. Sinds de oprichting in 2015 werkt de zeilcharter namelijk samen met de Kaliningrad State Technical University, dat de klassieke zeilschepen Kruzenshtern, Pallada en Sedov in gebruik heeft.

Die schepen worden ingezet om marinecadetten te trainen. In Finland en Estland is de Kruzenshtern daarom al sinds 2017 niet meer welkom, omdat het opleidingsschip volgens de landen indirect toebehoort aan de Russische strijdkrachten. Schepen onder Russische vlag, waaronder deze klassieke zeilschepen, zijn sinds vorig jaar ook niet meer welkom in Europese havens vanwege de oorlog in Oekraïne. Maar dat geldt dus niet voor de Eldorado.

Op de video's en foto's is te zien dat de medewerkers van Maritime Practice, waaronder Eldorado-kapitein Rodstein, samenwerken met de Russische marine.

Rodstein met Russische toeristen en cadetten op trainingsschip Sedov.

Militaire academies

En daar houden de banden met de Russische strijdkrachten niet op.

Maritime Practice heeft ook een eigen universiteit opgericht in 2023, samen met verschillende militaire academies. “Onze belangrijkste taak is het verzamelen en genereren van kennis over het Noordpoolgebied en het Verre Oosten”, schrijft het bedrijf op haar universiteitspagina. “We bevorderen de ontwikkeling van verschillende industrieën in het Noordpoolgebied.”

Wat dat precies betekent is niet helemaal helder. Maar dat Rusland geïnteresseerd is in het gebied, sinds het er een enorme hoeveelheid olie heeft gevonden, is duidelijk. Het Amerikaanse Ministerie van Defensie waarschuwde vorig jaar voor de commerciële en militaire activiteiten die Rusland en China er samen ondernemen om olie en gas in het gebied te winnen.

Een andere opvallende partner van de Maritime Practice universiteit is Norebo, het Russische visserijbedrijf dat verschillende keren in verband is gebracht met mogelijke spionage.

Europese marinebasissen

In 2023 en 2024 verlaat de Eldorado de koude wateren van Moermansk om richting Europa te varen. In oktober 2023 ligt het schip in de haven van het Belgische Zeebrugge, waarna het koers zet richting het zonnige Tenerife. In september 2024 vaart het richting Harlingen, om op het laatste moment koers te wijzigen en aan te meren in het Duitse Wilhelmshaven. Het zeiljacht is dan onderweg naar Argentinië en lijkt een tussenstop te maken tijdens de Wilhelmshaven Sailing Cup. Geen wolkje aan de lucht, lijkt het. Maar in beide gevallen is er mogelijk meer aan de hand.

Zeebrugge en Wilhelmshaven zijn belangrijke marinebasissen. In beide havens hadden de Russische kapiteins dagenlang de tijd om de Belgische en Duitse oorlogsschepen te bestuderen. Dat lijkt misschien vergezocht, maar in dit geval gaat het om kapiteins met een militaire achtergrond.

En daar komt bij dat volgens de door president Poetin in 2022 ondertekende Russische maritieme doctrine, Russische zeelieden en hun civiele schepen op ieder moment kunnen worden ingezet voor de Russische strijdkrachten.

De Russische bemanning van de Eldorado kan dus worden ingezet om te spioneren. Bijvoorbeeld, zo vertellen deskundigen ons, via een pattern-of-life analyse: een vorm van inlichtingen vergaren waarbij de patronen van personen of populaties worden vastgelegd. Als je weet hoe de marine van een land zich gedraagt, weet je ook wanneer ze van dat patroon afwijken en er mogelijk iets aan de hand is. En door gedragspatronen te bestuderen, ontdek je misschien ook zwakke plekken in de beveiliging.

Bezoekjes aan de inlichtingendienst

Vlak voor de Eldorado in de zomer van 2023 koers zet richting Europa, vertoont het schip ook opvallend gedrag. De Eldorado meldt zich meerdere keren bij de Russische grenspatrouille. Die is in handen van inlichtingendienst FSB, de dienst die als taak heeft informatie in te winnen in binnen- en buitenland. Bijvoorbeeld via spionage.

In dezelfde periode schakelt het schip verschillende keren in de Barentszzee haar AIS-zender uit. AIS-zenders dragen bij aan de veiligheid op zee door de positie en identiteit van een boot uit te zenden. Wanneer een vaartuig de AIS-zender zonder legitieme reden uitschakelt, duidt dat er vaak op dat het niet gevolgd wil worden, bijvoorbeeld omdat het illegale activiteiten uitvoert.

Zeebodem-onderzoek

En er is meer. De Eldorado blijkt geen gewoon zeilschip te zijn, zo lezen we op de website van Combat Tours, een organisatie die samen met Maritime Practice zeiltochten verzorgt voor rijke Russen.

Tussen de wervende promotieteksten schrijft Combat Tours dat het schip “is ontworpen om verschillende taken uit te voeren die verband houden met maritieme werkzaamheden”. Ook valt er te lezen dat “het is uitgerust met een kraan [die] 150 ton last kan hijsen tot een diepte van 3000 meter". "Ook zijn aan boord van het schip verschillende systemen geïnstalleerd voor het uitvoeren van geologische en geofysische studies van de zeebodem."

Dat betekent dat het schip de zeebodem in kaart kan brengen. En misschien kan worden ingezet om kabels en gasleidingen te detecteren. Precies zoals sommige Russische onderzoeksschepen doen, met als mogelijk doel die infrastructuur te saboteren.

Kustwacht houdt zeilschepen minder in de gaten

De Russische onderzoeksschepen worden goed in de gaten gehouden door de NAVO-landen. Zeilschepen vallen veel minder op. Ze worden ook minder in de gaten gehouden door de politie en kustwacht omdat ze geen commercieel doel hebben, zoals een olie- of vrachtschip. En een zeilschip heeft als voordeel dat het in minder diep gebied kan varen. Daar komt bij dat Russen op schepen met een niet-Russische vlag overal mogen komen, dus ook in onze havens.

De Belgische inlichtingendienst houdt de Eldorado echter wel in de gaten, laat een bron aan onze collega’s van VRT NWS weten. De dienst wil daar niet op ingaan. Of de Nederlandse MIVD het schip ook volgt, wil de inlichtingendienst niet zeggen.

Grijze zee

Na Wilhelmshaven vertrok de Eldorado via Frankrijk, Spanje, Marokko, Brazilië en Argentinië naar Antarctica. In een video die kapitein Lev Rodstein begin januari op zijn YouTube-kanaal deelt ligt het schip onder een sneeuwdek in een grijzige zee tussen de ijsbergen. Een risicovolle onderneming, want de Eldorado is daar helemaal niet voor gebouwd. Het schip mist een extra beschermende romp, waardoor een botsing met een ijsschots fataal kan zijn. Maar daar maakt de Rus zich niet druk om. “Winter is gearriveerd in Antarctica”, zegt hij in de video. “De zee is bevroren. Maar binnenkort zal het smelten, de wind weer waaien, en gaan wij verder.”

Dit jaar zet de Eldorado weer koers naar Europa, volgens Maritime Practice. Moeten we ons zorgen maken als het zeilschip onze kant op komt?

We moeten in elk geval goed opletten, denkt defensiespecialist Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. “De omstandigheden maken het wel verdacht: de schimmige eigenaars, het varen in wateren waar hij niet echt voor is ontworpen, de vlagwisselingen, de connecties met de Russische marine. De andere activiteiten kun je dan heel goed als afleiding zien en om er een legaal kantje aan te geven. Ook de connectie met Norebo is natuurlijk verdacht, net als de bezoekjes aan militaire havens”, denkt hij. “Het probleem is dat het allemaal secundair is en nergens bewijs is te leveren dat er echt illegale acties worden uitgevoerd. Het blijft lastig als je geen heterdaad kunt aantreffen.”

En dat is nu juist het probleem bij de spionage en sabotage in de Oost- en Noordzee. In geen enkel geval is een schip ooit op heterdaad betrapt. “Waar het gaat om hybride dreiging, zul je bijna nooit de smoking gun vinden”, zei Koen Aartsma, onderzoeker bij Instituut Clingendael, eerder in een tv-uitzending van Pointer. “Het hele idee is dat er sprake is van plausible deniability, oftewel dat het ook net anders zou kunnen zijn. Dus we moeten ook heel voorzichtig zijn in onze conclusies. Maar tegelijkertijd, niet acteren tenzij je volledige bevestiging hebt, is eigenlijk ook geen optie.”

Maritime Practice, Xenofontov en de voormalige eigenaren van de Eldorado, reageerden niet op onze vragen.