Het stormt flink in de Finse Golf als in de avond van 7 op 8 oktober 2023 plotseling de druk wegvalt in de gaspijplijn die Finland met Europa verbindt. De schuldige is snel gevonden als de Finse politie even later dichtbij de Balticconnector het anker van het Chinese containerschip NewNew Polar Bear opduikt. Maar onder welke omstandigheden de vernieling gebeurde is een jaar later nog steeds onderwerp van onderzoek. Was het een ongeval, of geplande sabotage?

De Finse politie heeft daar nog geen antwoord op, laat een woordvoerder weten. Het officiële onderzoek loopt nog en wacht onder meer op informatie uit China. Uit nieuwe gegevens die Pointer samen met een team internationale journalisten verzamelde, blijkt echter dat de NewNew Polar Bear mogelijk niet alleen handelde. Twee Russische spionageschepen en een vissersboot hebben zich enkele weken voor het incident verdacht opgehouden bij de gaspijplijn.

NewNew Polar Bear

De NewNew Polar Bear, een in Hongkong geregistreerd containerschip van bijna 170 meter lang, was in juli vertrokken uit Sint-Petersburg en onderweg naar Shanghai via de ijskoude Noordelijke Zeepassage. De reis, die enkele maanden duurde, was een test voor een toekomstige verbinding over de Noordelijke IJszee tussen West-Rusland en China. Een route die een stuk korter is dan de voorheen gebruikte reguliere vaart langs het Suezkanaal, en ook eentje die de Europese sancties omzeilt.

Een paar maanden voor het incident houden twee Russische onderzoeksschepen zich op nabij de Balticconnector. Begin juni ligt onderzoeksschip Sibiryakov vlakbij de aardgasleiding, zo blijkt uit morsecode-berichten die het schip heeft verstuurd. De Sibiryakov is eigendom van de Russische marine en gebouwd om oceanografisch onderzoek en onderwateroperaties uit te voeren met behulp van onder meer mini-onderzeeërs. Het wordt op dat moment vergezeld door de Admiral Vladimirsky, eveneens een Russisch onderzoeksschip, dat net als de Sibiryakov vaker is verdacht van spionage.

Zig-zag-patroon

Uit de morsecodedata blijkt dat de Sibiryakov in augustus terugkeert naar de gasleiding. Het vaart dan in een zig-zag-patroon meerdere keren over de Balticconnector heen. Het patroon is typerend voor schepen die onderwateronderzoek uitvoeren.

Radargegevens en foto’s die de Estse marine met het onderzoeksteam heeft gedeeld bevestigen dat de Russische onderzoeksschepen zich in de Finse Golf bevonden. De marine wil echter geen verband leggen met de vernieling van de Balticconnector. “Ik laat dat aan het onderzoek over. Zou het niet speculatie zijn of het een opzettelijke handeling of een ongeluk was? Ik weet het niet, en misschien zullen we het nooit weten”, reageert commandant Ivo Värk van de Estse marine.

Vissersschip

Maar het zijn niet alleen de onderzoeksschepen die interesse tonen in de aardgasleiding. Ook een Russisch visserschip houdt zich verdacht op bij de Balticconnector. “We zien dat even voor het incident schepen van Russische rederijen zoals Norebo, waaronder het schip Kapitan Sokolov, over die regio gaat varen en waarschijnlijk verkenning doet”, zegt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Belgische maritieme beveiliging.

Het meer dan 80 meter lange vissersschip werd vorig jaar te water gelaten. De Russische president Vladimir Poetin nam deel aan de ceremonie. “Het is een schip met heel veel technologie aan boord, die zowel voor visserij als mogelijk ook voor spionageactiviteiten kan worden gebruikt”, aldus De Spiegelaere.

Afgaande op het AIS-signaal (signaal van transponder) dat de Sokolov verstuurt zou het schip niet in de buurt zijn geweest van de Balticconnector. Maar volgens de Belgische maritieme beveiliging klopt dat niet. Het schip zou een nep-signaal hebben verzonden. Bewijs daarvoor wil de maritieme beveiliging niet overhandigen. Op satellietbeelden zien we echter dat het schip op 1 oktober inderdaad niet op de locatie te zien is, waar het volgens het AIS-signaal wel zou moeten zijn.

Volgens visserijbedrijf Norebo, de eigenaar van de Kapitan Sokolov, klopt er niets van de beschuldigingen van de Belgische maritieme beveiliging. “De trawler Kapitan Sokolov is nog niet in dienst genomen en kan nog niet worden gebruikt voor enige visserij. Onze vissersschepen vissen nooit in de Oostzee. Alle beschuldigingen over de betrokkenheid van onze schepen bij 'spionage' zijn vals en ongegrond”, laat een woordvoerder weten.

Russische bemanning

Als de NewNew Polar Bear begin oktober de Oostzee in vaart om terug te keren naar Sint-Petersburg, maakt het eerst een tussenstop in Kaliningrad. Daar ligt het enkele dagen voor anker, om op 6 oktober de containerterminal binnen te varen. Op dat moment zouden mogelijk Russische bemanningsleden aan boord van het containerschip zijn gestapt.

“Uit informatie van onze Finse collega’s blijkt dat de NewNew Polar Bear een Russische crew aan boord had”, zegt De Spiegelaere van de Belgische maritieme beveiliging. De Finse politie wil dit echter niet bevestigen. Ook wil het niet zeggen of het informatie gedeeld heeft met de Belgische maritieme beveiliging.

Wanneer de NewNew Polar Bear terug in de Oostzee is, op weg naar Sint-Petersburg, is het flink gaan stormen op zee, met golven tot wel vijf meter hoog. Het schip heeft 287 ton gevaarlijke lading aan boord. Maar de kapitein lijkt zich nog geen zorgen te maken, zo is op 7 oktober te horen in een gesprek tussen de brug van het schip en het Estlandse verkeersmanagementcentrum om kwart over twee 's middags.

Maar als het een uur later richting de Finse Golf vaart, trekt het schip plotseling nabij het Estlandse eiland Saaremaa een internetkabel tussen Estland en Zweden stuk. Dat is het eerste moment waarop duidelijk wordt dat het schip haar zes ton wegende anker over de bodem sleept. Het containerschip moet dan nog bijna 200 kilometer varen voordat het bij de Balticconnector is.

Met zo’n 11 knopen (ruim 20 km/u) vaart het containerschip vervolgens de Finse Golf binnen, tot het net na tien uur 's avonds lokale tijd plotsklaps naar 9,5 knopen vertraagt. Het schip is dan zojuist 500 meter voorbij de Balticconnector gevaren. Precies de afstand van de ketting waaraan het anker van de NewNew Polar Bear hangt.

“De snelheid daalde direct, dat moet een enorme schok zijn geweest door het hele schip toen het anker de pijpleiding doorboorde. De snelheid daalde scherp”, zegt Jüri Saska, voormalig bevelhebber van de Estse marine.

Anker

China erkent inmiddels dat het containerschip de Balticconnector heeft beschadigd, meldt de South China Morning Post. Maar het zou een “ongeluk” zijn, volgens een intern rapport, als gevolg van de storm. Dat rapport is niet openbaar en ook niet toelaatbaar als officieel bewijs, volgens het Finse onderzoeksteam.

Maar is het mogelijk dat het om een ongeluk gaat? Verschillende deskundigen denken anders over die vraag. Maar over één punt zijn meerdere deskundigen die we spreken het wel eens: het is onmogelijk dat de bemanning niet heeft gemerkt dat het schip het anker over de bodem meesleepte.

‘Uitgesloten dat dit per ongeluk ging’

Verschillende veiligheidsmaatregelen zorgen er namelijk voor dat een anker van een containerschip niet zomaar valt. Ook niet tijdens een storm.

De bemanning moet bijna tweehonderd meter lopen naar de punt van het schip om daar vier verschillende sloten te verwijderen om het anker uit te gooien. “Het is zware mechanica. Je hebt een enorme ankerlier, waaraan de ketting zit, om te voorkomen dat deze per ongeluk wegglijdt. Er zit een kettingstopper aan en een kettingslot. Als je het anker wilt uitgooien, moet je eerst handmatig die zware kettingstopper losmaken, het kettingslot verwijderen, en de ankerlier bedienen”, somt Stefan Krüger op. Krüger is hoogleraar op het gebied van maritieme techniek en adviseur voor het Duitse ministerie van Defensie.

“Het is volledig uitgesloten dat dit per ongeluk gebeurt. Het moet heel bewust gebeuren omdat je meerdere stappen moet doorlopen. En zodra je het anker laat vallen, merkt iedereen dat aan boord. Het maakt een enorm lawaai.”

Dat is ook te zien in een video die we vinden waarin het anker van een containerschip op hol slaat nadat de veiligheidsvoorzieningen het begeven. De ketting van honderden meters, valt met een enorm kabaal langs het dek. Door de hitte ontstaat een enorme hoeveelheid rook en vuur. “Het klinkt als een enorm donderend geluid. De kettingschakels zijn gigantisch, en wanneer de ankerlier het begeeft, gaat alles schudden. De schakels slaan tegen elkaar, wat een luid mechanisch geluid veroorzaakt. Het hele schip vibreert”, zegt Krüger.

‘Geen harde bewijzen’

En daarnaast is het ook te merken in het vaargedrag, zegt hij. “Als je tonnen aan anker en ketting achter je aansleept, merk je dat direct. Het schip verbruikt veel meer brandstof, de motor heeft het zwaar, het schip begint te schudden. Je merkt het absoluut”, aldus Krüger.

Dat denkt Jüri Saska ook. “Om het netjes te zeggen, je zou echt een zeer slechte kapitein moeten hebben om zoiets te laten gebeuren. Maar de domheid van mensen kent geen grenzen, dus je zou kunnen zeggen dat het domheid en nalatigheid was. Of het opzettelijk was, dat is speculatie.”

Ook de gleuf van 180 kilometer lang die het anker op de bodem heeft achtergelaten is veelzeggend, denkt Hanno Pevkur, de Estse minister van Defensie. “Dat is lang genoeg om te geloven dat het moeilijk is om te zeggen dat dit een ongeluk was.”

Maar hard bewijs ontbreekt nog altijd. “Er is altijd een mogelijkheid dat het een ongeluk was. We hebben geen harde bewijzen dat dit over sabotage gaat”, zegt De Spiegelaere. “Maar al deze elementen samen maken toch dat dit al onze aandacht opeist en we onze verdenkingen hebben.”

De Finse politie laat weten dat het in oktober een mededeling zal doen over de voortgang van het onderzoek.

Russian Spy Ships is een onderzoeksproject van journalisten van Pointer (KRO-NCRV), NDR, WDR en SZ (Duitsland), VRT (België), NRK (Noorwegen), Yle (Finland) en ERR (Estland). In samenwerking met SVT (Zweden), BBC (VK), Marineschepen.nl, Vake.ai, Marinetraffic.com en Dossier Center.

Kijk hieronder onze tv-uitzending over Russische spionageschepen terug: