Het onderzoek richtte zich op 72 onderzoeksschepen en schepen die eerder in verband zijn gebracht met spionage of sabotage. Het team decodeerde meer dan duizend onderschepte morse-berichten en analyseerde openbare locatiedata (zogenoemde AIS-signalen) van de schepen. In totaal maakten de schepen 428 reizen sinds het begin van de oorlog in Oekraïne.

Bij minstens 54 reizen maakten de schepen verdachte bewegingen binnen de exclusieve economische zone (EEZ, een gebied tot 370,4 km uit de kust) van Europese landen. Ze voeren urenlang extreem langzaam, volgden een opvallend zigzagpatroon of stopten volledig, zo blijkt uit analyse van de AIS-signalen (in 31 gevallen) en morsecode-berichten (23). Het onderzoek toont aan dat de Oost- en Noordzee het middelpunt vormen van Russische maritieme spionage. Verdachte reizen vonden plaats voor de kusten van Denemarken (15), Estland (9), Noorwegen (8), Nederland (7), het Verenigd Koninkrijk (9), Finland (4) en Duitsland (2). Bij nog eens 7 van deze reizen is niet met zekerheid vast te stellen of de schepen in, dan wel net buiten de exclusieve economische zone voeren.

Deze afwijkende scheepsbewegingen vonden meestal plaats in de nabijheid van kritieke infrastructuur. De vermoedelijke verkenningsdoelen van de schepen omvatten een duikgebied van NAVO-onderzeeboten nabij Duitsland, windparken voor de Nederlandse kust en de Balticconnector gaspijpleiding tussen Estland en Finland.

In het geval van Nederland voeren de Akademik Karpinsky (2024), Admiral Vladimirsky (2023) en Akademik Boris Petrov (2022) verschillende keren langzaam door onze EEZ.

‘Het doel is sabotage’

“Ze brengen al onze kritieke infrastructuur in kaart met zeer geavanceerde apparatuur, met als doel het te saboteren”, zegt James Appathurai, Assistent Secretaris-Generaal bij de NAVO. “In het afgelopen half jaar zien we een stijging van de bedreigingen tegen onze landen. Waaronder sabotage, politieke inmenging, desinformatie, cyberaanvallen, gedwongen migratie en aanvallen op kritieke onderzeese infrastructuur. Ze zijn allemaal onderdeel van een patroon waar we ons tegen moeten verdedigen. We doen veel, maar we zijn nog niet voldoende voorbereid”, aldus Appathurai.

Officieel worden de Russische onderzoeksschepen gebruikt voor hydrografisch onderzoek of reddingsoperaties onder het zeeoppervlak. Maar de schepen blijken een dubbelrol te hebben, waarbij ze ook voor militaire doeleinden worden ingezet. Tijdens die missies worden de schepen vergezeld door gewapende militairen, waaronder leden van de Spetsnaz, een militaire eenheid gespecialiseerd in verkenning en sabotage.

Een voormalig bemanningslid van onderzoeksschip Sibiryakov vertelde het onderzoeksteam dat Rusland de kritieke infrastructuur vanuit een strategisch oogpunt bekijkt. Als je de onderzeese leidingen "in geval van oorlog vernietigt, heb je een voordeel. De directe functie van de onderzoeksschepen is daarom het scannen van de zeebodem en het verstrekken van informatie aan het leger."

Morsecode

Sommige onderzoeksschepen zijn uitgerust met militaire radar, mini-onderzeeërs en onderwaterdrones. Om hun missie te verbergen schakelen de schepen vaak hun transponders (AIS) uit, zodat ze niet gevolgd kunnen worden. Voor het onderzoeksproject werden daarom niet alleen de zogenoemde AIS-gegevens verzameld, maar ook morsecode-berichten geanalyseerd die sommige schepen versturen.

Schepen die hun AIS uit hebben staan, versturen soms nog wel weerberichten in morsecode. De weerberichten bevatten gegevens over de positie, koers en snelheid van het schip en worden meestal om de zes uur verzonden. De morsecode-weerrapporten zijn onderschept door radioamateurs die deze hebben gepubliceerd op X (voorheen Twitter). Het onderzoeksteam heeft de berichten gedecodeerd en omgezet in posities.

‘Ga er agressief op zitten’

Russisch onderzoeksschip Sibiryakov stuurde in juni van dit jaar weerrapporten vanuit de wateren ten westen van Denemarken. Het schip voer vervolgens met lage snelheid door de Noordzee, vlak boven de Europipe, een gasleiding tussen Noorwegen en Duitsland. De Admiral Vladimirsky voer eind juni en begin juli 2023 enkele dagen voor de kust van Nederland, in de buurt van gasleidingen en windparken.

Volgens het geldende zeerecht mogen de Russen vrij door onze EEZ varen en er de bodem onderzoeken. Wel worden verdachte Russische schepen op die momenten geschaduwd door marineschepen van de NAVO-landen.

VVD-Europarlementariër Bart Groothuis vindt dat niet genoeg. “Ga er agressief op zitten, hinder ze. Je moet deze dreiging serieus nemen”, zegt hij. “De Noorse politie heeft een keer zo’n schip geënterd. Dat vond ik heel stoer. Dat is wat je moet doen. Die intimidatie moet je hebben. Dat de Russen denken als ze onze EEZ binnenvaren: ‘Die Hollanders, die zien alles, die pakken ons aan.’ Zolang we onze diensten er niet op afsturen om amok te maken, voelen die Russen zich vrij die operaties hier uit te voeren.”

Journalisten van acht mediabedrijven zijn bij het onderzoeksproject, genaamd Russian Spy Ships, betrokken, waaronder NDR, WDR en SZ (Duitsland), VRT (België), NRK (Noorwegen), Yle (Finland) en ERR (Estland).

Kijk donderdag 26 september onze tv-uitzending over Russische spionageschepen om 20:25 uur op NPO2.

In samenwerking met SVT (Zweden), BBC (VK), Marineschepen.nl, Vake.ai, Marinetraffic.com en Dossier Center.