Vijf vragen aan sekteonderzoeker Mirjam van Schaik over gesloten geloofsgemeenschappen
Pointer deed onderzoek naar De Deur, een kerk waaraan ex-kerkgangers psychische problemen hebben overgehouden. In het publieke debat wordt aan dit soort gesloten geloofsgemeenschappen vaak het label ‘sekte’ gehangen. Maar wanneer kun je een organisatie tot sekte rekenen? En als een geloofsgemeenschap sektarische trekken heeft, wat kun je daar dan tegen te doen? We vroegen het Mirjam van Schaik, rechtswetenschapper en sekteonderzoeker aan de Open Universiteit.
1. Wat is een sekte?
“Er is geen eenduidige definitie van de term ‘sekte’. Oorspronkelijk werd met de term een groep mensen bedoeld die een leider volgen. Later kreeg het de betekenis van afscheidingsbeweging; een groep mensen die zich losmaakt van een bestaande kerk of religieuze gemeenschap en nieuwe elementen aan de bestaande geloofsleer toevoegt. Tegenwoordig heeft het begrip een negatieve connotatie en wordt het geassocieerd met groepen waarin sprake is van sterke sociale controle, of waarin mogelijke misstanden voorkomen.”
2. Wanneer krijgt een religieuze gemeenschap sektarische trekken?
“Er zijn bepaalde kenmerken die een gemeenschap sektarische trekken kunnen geven. In zulke groepen gelden vaak sterke normenstructuren: er zijn strikte regels waaraan leden zich moeten houden. Wie daarvan afwijkt, kan te maken krijgen met sancties of zelfs uitsluiting. Daarnaast is er vaak een autoritaire leider die bepaalt hoe het er binnen de gemeenschap aan toegaat. Het lidmaatschap berust doorgaans op persoonlijke keuze en niet op geboorte, en de groep heeft een sterke eigen ideologie. Vaak beschouwt zij zichzelf als uitverkoren of als drager van een bijzondere opdracht, waardoor zij onverschillig of zelfs afwijzend kan staan tegenover de buitenwereld.”
3. Het is voor mensen vaak moeilijk om een sekte te verlaten. Kun je zo’n groep niet verbieden?
“Vanuit de samenleving klinkt geregeld de roep om in te grijpen of bepaalde groepen te verbieden. Maar de term sekte is geen juridisch begrip en is niet opgenomen in het wetboek. In Nederland kun je een gemeenschap dus niet verbieden omdat zij in het publieke debat als sekte wordt gezien.”
“We hebben in Nederland de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van vereniging. Dat zijn twee rechten die vastgelegd zijn in de grondwet, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en diverse internationale mensenrechtenverdragen. Deze vrijheden maken het mogelijk dat mensen zich met anderen kunnen verenigen om hun geloof of levensovertuiging te belijden en te praktiseren. De overheid dient daarom een neutrale en terughoudende positie aan te nemen ten opzichte van religieuze en levensbeschouwelijke opvattingen die bepaalden gemeenschappen erop nahouden.”
“De overheid kan ingrijpen wanneer sprake is van concreet aantoonbaar schadelijk gedrag door individuen binnen een gemeenschap, bijvoorbeeld bij bedreiging, mishandeling, vrijheidsontneming of seksuele intimidatie. In uitzonderlijke gevallen kan een vereniging worden verboden en ontbonden. Dat is mogelijk wanneer de doelstellingen of activiteiten van de groep daadwerkelijk in strijd zijn met fundamentele rechtsbeginselen, bijvoorbeeld wanneer zij de democratische rechtsstaat aantast of de openbare orde ontwricht. De lat daarvoor ligt juridisch zeer hoog, juist vanwege de bescherming van grondrechten als de vrijheid van vereniging en de vrijheid van godsdienst.”
Wetsvoorstel psychisch geweld
Naast de nu al strafbare gedragingen als bedreiging, vrijheidsontneming en seksueel grensoverschrijdend gedrag, wordt psychisch geweld binnen gesloten gemeenschappen in de toekomt wellicht ook strafbaar.
Tijdens een commissiedebat over zeden in 2024 heeft toenmalig staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Coenradie namelijk toegezegd met een wetsvoorstel te komen dat psychisch geweld strafbaar stelt. Dat wetsvoorstel wordt inmiddels voorbereid.
In de eerste contouren van het wetsvoorstel, naar de Tweede Kamer gestuurd door staatssecretaris van rechtsbescherming Struycken, staat dat een patroon van ‘dwingende controle’ mogelijk strafbaar kan worden. Onderdeel van dat patroon kunnen onder andere het kleineren, intimideren, vernederen of manipuleren van de ander zijn.
Kamerleden Van Nispen en Michon-Derkzen dienden in september 2025 bovendien een motie in om bij de strafbaarstelling van psychisch geweld ook de uitsluiting mee te nemen die bij sommige sektes en religieuze gemeenschappen plaatsvindt. Het gaat dan om het ‘sociaal doodverklaren’ van leden die uit die gemeenschappen stappen. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij de Jehova-gemeente.
5. Wat kun je zelf doen als je in een gesloten groep met sektarische kenmerken terechtgekomen bent?
“Sinds kort is bij Fier het hulppunt ‘Onder Controle’ opgericht. Daar kunnen niet alleen ex-leden van dergelijke gemeenschappen terecht, maar ook mensen die twijfelen of zij een groep willen verlaten, en hun naasten die zich zorgen maken. Fier biedt passende hulpverlening en advies op maat.”
