Wij schreven eerder dit artikel over de aangifte die Federatief Joods Nederland deed tegen Bol.com. Dat deden ze na een analyse van Pointer waaruit bleek dat Bol.com honderden extreemrechtse en antisemitische boeken verkocht, waarin ook de Holocaust wordt ontkend. Lees hieronder het artikel van 4 maart 2020.

Aangifte tegen Bol.com

Bol.com verkoopt honderden extreemrechtse en antisemitische boeken waarin ook de Holocaust wordt ontkend. Dat blijkt uit een analyse die we hebben gedaan van het assortiment dat wordt aangeboden door de online retailer. Federatief Joods Nederland heeft na onze bevindingen en voorgelegde boeken besloten aangifte te doen tegen Bol.com. De retailer is niet voornemens de boeken uit het assortiment te halen. “We beschouwen het als een groter gevaar om als bedrijf te gaan bepalen welke boeken Nederlanders en Belgen wel of niet tot zich mogen nemen. Deze boeken zijn toegestaan vanuit de overheid vanwege de vrijheid van meningsuiting. Zodra de overheid ze verbiedt, zullen wij ze direct verwijderen.”

‘Holy serpent of the jews’, ‘The six million: fact or fiction?’, ‘Conspiracy of the six-pointed star’, ‘The Jews and their Lies’. Het is een greep uit de antisemitische boeken die we vonden bij de grootste online retailer van Nederland: Bol.com. Behalve dat Joden in de boeken worden gediscrimineerd, is er in een aantal werken sprake van Holocaustontkenning. We vonden 306 boeken van zes extreemrechtse uitgevers, zochten uit hoe deze boeken op de site terecht kunnen komen, en vroegen ons af of Bol.com deze boeken wel mag verkopen.

Verboden boeken?

“Het verspreiden van racistische, antisemitische en Holocaustontkennende boeken is verboden in Nederland”, stelt Herman Loonstein, advocaat en bestuurslid bij Federatief Joods Nederland (FJN). “Het Europees Hof heeft vorig jaar in een uitspraak geoordeeld dat Holocaustontkenning niet onder de vrijheid van meningsuiting valt.” Dat Bol.com de boeken alleen aanbiedt, en niet zelf drukt, maakt volgens Loonstein niets uit: “Er is volgens de Nederlandse wet geen verschil tussen de uitgever die het drukt, en het platform dat het verspreidt. Je zou zelfs kunnen bepleiten dat het schadelijker is als je de boeken verspreidt en er geld aan verdient dan wanneer je de boeken kleinschalig uitgeeft in eigen beheer."

Hoewel de uitspraak van het Hof in 2019 expliciet over Holocaustontkenning gaat, denkt Loonstein dat we de wet breder moeten interpreteren: “Juridisch gezien is er wel een kleurverschil, maar ook antisemitisme en racisme vallen onder deze wet.” Naar aanleiding van het onderzoek heeft FJN het Openbaar Ministerie gevraagd om strafrechtelijke vervolging van Bol.com.

Vooralsnog gaat het om het antisemitische kinderboek 'Der Giftpilz' dat onlangs uitverkocht is geraakt. FJN gaat aanvullende aangifte doen. "Daar is wat tijd voor nodig, gelet op het grote aantal boeken", aldus Loonstein.

Aernout Nieuwenhuis, universitair hoofddocent aan de rechtenfaculteit van de Universiteit van Amsterdam, schreef eerder over Nederlandse rechtszaken op dit gebied. In een paper concludeert hij dat “de ontkenning zeker strafbaar is indien de Holocaust expliciet als Joodse leugen wordt afgeschilderd.” Wie kijkt naar eerdere uitspraken, ziet rechters steeds worstelen met de vraag hoe ver de vrijheid van meningsuiting mag worden opgerekt. Meestal gaan ze over tot veroordeling in het geval van Holocaustontkenning, maar in een enkel geval ook tot vrijspraak.

Spanningsveld

Het gaat er volgens Nieuwenhuis ook om of Bol.com op de hoogte is van de verkoop, en of ze weten of de boeken strafbaar zijn. “Daarbij kan enerzijds niet van Bol.com verwacht worden dat alle boeken worden doorgenomen; anderzijds hadden sommige titels wel tot nadenken moeten stemmen.” Afgelopen week is al duidelijk geworden dat het bedrijf van een aantal boeken wist dat ze deze verkochten. Het Auschwitz Memorial riep Amazon en Bol.com op om bepaalde antisemitische werken te verwijderen, het AD berichtte hierover. Brandpunt+ (KRO-NCRV) merkte ook al op dat Bol.com een willekeurig waarschuwingsbeleid er op nahoudt.

In een reactie op ons onderzoek laat het bedrijf weten dat ze niet stoppen met de verkoop van de 306 door ons gevonden boeken. “Als bedrijf staan we niet altijd achter de inhoud van alle boeken, in het bijzonder als ze schadelijk gedachtengoed bevatten of mensen kwetsen. We beschouwen het echter als een groter gevaar om als bedrijf te gaan bepalen welke boeken Nederlanders en Belgen wel of niet tot zich mogen nemen”, vertelt het bedrijf.

Update na reactie Bol: Na onze publicatie op 4 maart meldt Bol.com dat zij met de hulp van externe expertise, waaronder de overheid, in de nabije toekomst boeken te gaan verwijderen. ”Met deze expertise hopen we in de nabije toekomst boeken onderbouwd te kunnen verwijderen, die uitsluitend haatdragend of discriminerend gelezen kunnen worden en op geen enkele wijze kunnen bijdragen aan discussie of inzicht bieden in (historische of culturele) processen die niet vergeten mogen worden.” Aldus Tamara Vlootman, woordvoerder Bol.com. (Zie einde artikel voor uitgebreide reactie).

Bol.com doet, net als bij veel van hun andere artikelen, voor deze boeken aan ‘Search Engine Optimization’ (SEO), waarmee ze ervoor zorgen dat hun producten bovenin Google en andere zoekmachines terechtkomen. Ook mogen de extreemrechtse uitgevers meedoen aan kortingsacties. Volgens Bol.com zou dit technisch niet mogelijk moeten zijn: “Collega’s kijken hier op dit moment naar.”

Veroordeelde Holocaustontkenners

Onder de gevonden boeken zijn zeventien werken van Germar Rudolf. Rudolf werd in 2007 tot twee en een half jaar cel veroordeeld in Duitsland, vanwege het ontkennen van de Holocaust en het verspreiden van antisemitisch materiaal. Op Bol.com kan je ook werk kopen van David Irving, die drie jaar cel kreeg in Oostenrijk voor Holocaustontkenning, en de in Frankrijk voor hetzelfde feit veroordeelden Robert Faurisson en Roger Garaudy.

De teksten waarmee de boeken worden gepromoot draaien ook niet bepaald om de zaak heen. In de omschrijving van “Der Jahrhundertbetrug” van Arthur R. Butz wordt de Holocaust weggezet als “Ausrottungslegende”, die met “falsche ‘Beweise’” onderbouwd werd.

Via een andere weg dan Bol.com kregen we de beschikking over de volledige tekst van “Auschwitz: technique and operation of the gas chambers” van Germar Rudolf. Hierin beweert Rudolf valselijk dat er geen sprake was van genocide in Auschwitz: “Quite to the contrary, they show that the German authorities were desperate and determined to reduce the death rates in their labor camps caused by raging typhus epidemics (pag. 116).” Carlo Mattogno ontkent de genocide in Auschwitz op dezelfde manier in “The real case for Auschwitz”: “The claims about the alleged extermination of Jews at Auschwitz are based essentially on deception (pag. 584)”.

Behalve boeken over Jodenhaat, vonden we ook veel boeken met een racistisch thema, zoals “Superior White Race: Black Lives Don’t Matter” en “America’s greatest problem: the negro”. Ook “White power” van George Lincoln Rockwell, de oprichter van de American Nazi Party, is te koop.

Bol.com als platform

Het aanbod van de extreemrechtse boeken kent enorme pieken in 2018 en 2019, als respectievelijk 88 en 133 titels op Bol.com verschijnen. In die jaren startte Bol.com met het verkopen van de boeken van Ostara Publishing en Castle Hill, die hun gehele oeuvre op de site plaatsten.

De boeken van de onderzochte uitgevers, waar duidelijk sprake is van extreemrechtse en antisemitische inslag, worden ook door anderen uitgegeven. Zo staat ‘The protocols of the learned elders of zion’ wel 51 keer op Bol.com. ‘The international Jew’ van Henry Ford geeft wel 81 hits. De zes uitgevers die wij onderzochten lijken nog maar het topje van de ijsberg als het gaat om antisemitische boeken op de website.

Hoe kan het dat deze uitgevers hun boeken kunnen aanbieden via Nederlands grootste webwinkel? Dat komt omdat Bol.com zijn boeken op een andere manier inkoopt dan de boekhandel op de hoek. Die koopt zijn boeken in bij het Centraal Boekhuis (CB), waar uitgevers zich voor een paar honderd euro per jaar kunnen aanmelden om hun boeken aan te bieden aan alle Nederlandse boekhandelaren.

Bol.com werkt voor veel Nederlandse boeken wel met het CB, maar verkoopt ook veel internationale titels die ze inkopen bij andere partijen. “Voor internationale boeken hebben wij met een aantal grote uitgeverijen contact. Maar we kopen voor een groot gedeelte ook in bij de groothandel”, aldus Bol. Ook boekhandels kopen soms bij internationale groothandels, maar die selecteren in het enorme aanbod alleen de boeken die ze zelf willen verkopen. Bol.com haalt simpelweg zo veel mogelijk binnen. Het bedrijf kent de door ons gevonden uitgevers dan ook niet: “Wij hebben geen direct contact met deze uitgeverijen.”

Dat past in een brede trend binnen het bedrijf. Waar Bol.com vroeger vooral haar eigen aanbod verkocht, is het nu ook een platform voor andere webwinkels en uitgevers. Inmiddels gaat al meer dan veertig procent van de omzet via zakelijke verkooppartners en tweedehandsverkopers. Volgens Bol.com doen ze dit omdat dat goed is voor de klant. “Er is meer keuze en er zijn betere prijzen beschikbaar op deze manier.” Maar het is ook een manier voor het online bedrijf om verder te groeien zonder extra magazijnen te moeten bouwen, want de externe winkels regelen zelf de bezorging (en betalen Bol.com een commissie).

Het nadeel is duidelijk: Bol.com verliest de controle. Ze zetten de deur voor iedereen open, en controleren vervolgens niet actief wat er op hun platform wordt verkocht. En zeker niet bij de boeken, zo stelt het bedrijf: “We zien boeken echt als een andere categorie, omdat het gaat over vrijheid van meningsuiting. Boeken worden om die reden anders behandeld dan bijvoorbeeld een afbeelding van Auschwitz ‘voor boven de bank’, die direct van ons platform is verwijderd.” Bol.com refereert aan een schilderij van het concentratiekamp dat na protest niet langer te koop is bij hen.

Alleen als een boek strafbaar is om te verkopen haalt de webwinkel het uit het assortiment. “Dat is op dit moment alleen de niet-wetenschappelijke versie van Mein Kampf”, aldus een woordvoerder. Hiermee gaat het bedrijf niet in op de bezwaren van Federatief Joods Nederland, die stellen dat het verkopen van deze boeken wel degelijk strafbaar is vanwege hun antisemitische en racistische inhoud, en vanwege de uitspraak van het Europees Hof dat het ontkennen van de Holocaust niet onder de vrijheid van meningsuiting valt.

Zelf publiceren

Maar zelfs al zou Bol.com de antisemitische en racistische uitgeverijen weren, dan is er nog een manier om deze boeken via hen te krijgen: op zogeheten “self-publishing platforms” kan iedereen zelf boeken aanbieden bij Bol.com.

Neem bijvoorbeeld het “Createspace Independent Publishing Platform”, nota bene van concurrent Amazon, dat meer dan een miljoen boeken verkoopt via Bol.com. Via Createspace haalt Bol.com dan veel nazi-werken binnen, zoals (niet-geanotteerde) speeches van Adolf Hitler, het nazi-partijprogramma en recent in opspraak geraakte antisemitische kinderboeken.

Het in kaart brengen van antisemitische inhoud bij deze uitgevers is lastig vanwege de enorme hoeveelheid boeken. Wie zoekt op “The International Jew”, het antisemitische schotschrift van autofabrikant Henry Ford, vindt alleen al bij Createspace tientallen resultaten.

Extreemrechts uit de schaduw

Met het uitbesteden van de verkoop en het aanbieden van een directe manier van publiceren treedt Bol.com in de voetsporen van bedrijven als Facebook, Youtube en concurrent Amazon. Ook die hebben een platformmodel. Deze bedrijven liggen om die reden ook onder vuur: Facebook onder andere vanwege de grootschalige verspreiding van desinformatie rond verkiezingen, Youtube vanwege haatdragende video’s. En Amazon kwam eerder al onder een vergrootglas te liggen vanwege het verspreiden van Holocaustontkenning.

Een bijeffect van de platformeconomie is dat het verspreiden van een extreemrechts geluid makkelijker is dan ooit. Waar het aantal antisemitische en racistische incidenten de laatste jaren juist afnam, kende 2019 plots weer een sterke stijging. Bovendien maakt de AIVD zich al jaren zorgen over het verschuiven van extreemrechts gedachtegoed naar het publieke debat, wat “een gevaar voor de democratische rechtsorde” oplevert. In de monitor antisemitische incidenten van het CIDI stijgt de categorie ‘Real life-uitingen’, waarbij Joodse mensen in het openbaar worden beledigd, het sterkst in 2019, van 27 naar 61.

Vrijheid van meningsuiting

In de waarschuwing die Bol.com bij enkele van de bovenstaande boeken plaatst, verdedigen ze de verkoop ervan met dat niet verkopen nog erger zou zijn omdat het ingaat tegen de vrijheid van meningsuiting. Dit is niet nieuw in de online wereld: Facebook-baas Mark Zuckerberg schermde eerder met de vrijheid van meningsuiting, zelfs als wat er gezegd wordt aantoonbaar onwaar is.

De vraag is of dit soort bedrijven schermt met de vrijheid van meningsuiting omdat ze het daadwerkelijk belangrijk vinden, of omdat het ze in hun nieuwe bedrijfsmodel heel erg slecht uitkomt om hun steeds groter wordende platformen te moeten monitoren. Het is nu aan de rechter om te beoordelen of Bol.com hierin zijn verantwoordelijkheid moet nemen. Voorlopig blijft “The Jews and their Lies” gewoon beschikbaar.

Wat we hier in dit stuk Holocaustontkenning noemen, duiden de auteurs van dit soort boeken aan als Holocaustrevisionisme. Vaak ontkennen ze de genocide op Joden in de Tweede Wereldoorlog niet in zijn geheel, maar zeggen te twijfelen aan de schaal of gebruikte methodes. Dit ontaardt echter vaak in ontkenning, en ook zijn de twee in de volksmond gelijk. In eerdere Nederlandse rechtspraak wordt er geen verschil gemaakt tussen de twee.

Reactie Bol.com na publicatie

Na onder andere onze publicatie heeft Bol.com ons laten weten actie te ondernemen. Woordvoerder Tamara Vlootman meldt ons het volgende. “Wij staan nooit achter een vorm van discriminatie of haatdragende informatie. Wij voelen dan ook het morele dilemma tussen de vrijheid van meningsuiting en het beschikbaar stellen van boeken die mogelijk discrimineren of haatzaaien. We voelen een verantwoordelijkheid niet te cureren in boeken, ook niet onder druk, juist omdat we de inhoudelijke kennis en expertise van (gevoelige) onderwerpen die in boeken worden beschreven niet hebben. Daarom hebben wij oproepen gedaan naar meerdere gespecialiseerde partijen, waaronder de overheid, om ons te helpen om boeken goed te beoordelen. Met deze expertise hopen we in de nabije toekomst boeken onderbouwd te kunnen verwijderen, die uitsluitend haatdragend of discriminerend gelezen kunnen worden en op geen enkele wijze kunnen bijdragen aan discussie of inzicht bieden in (historische of culturele) processen die niet vergeten mogen worden.”

Update 6 maart: Bol.com verwijdert honderden boeken tijdelijk van de website, meldt de online winkel in een reactie aan Pointer. Ze gaan met wetenschappers en experts in gesprek voordat deze boeken weer eventueel in de verkoop gaan. Bol.com vindt het 'belangrijk om zorgvuldig met de vrijheid van meningsuiting om te gaan', aldus de woordvoerder. "Echter staan wij nooit achter een vorm van discriminatie of haatdragende informatie."

Update 20 april: Naar aanleiding van kamervragen van PvdA kamerlid Attje Kuiken "acht" Minister van Justitie en Veiligheid Ferd Grapperhaus "de verkoop van boeken met nazi-gedachtegoed om redenen anders dan educatie of cultureel-historische motieven [..] zeer ongewenst en moreel verwerpelijk. In voorkomende gevallen zal het Openbaar Ministerie bij de verspreiding van dergelijk materiaal conform de Aanwijzing discriminatie optreden."