Sinds 2019 publiceert Pointer over misbruik van zorggeld in het onderzoek De Zorgcowboys. Toenmalig minister van VWS Hugo de Jonge deed destijds meerdere toezeggingen en beloften om deze dubieuze zorgbedrijven te weren, op te sporen en aan te pakken. In de Rijksbegroting voor 2025 noemt het ministerie het ‘onverteerbaar dat er wordt gegraaid uit de zorgpot’.

Het aantal signalen van mogelijke fraude dat bij het Informatie Knooppunt Zorgfraude (IKZ) is binnengekomen, daalt al sinds 2019: van 613 meldingen naar 338 in 2022. En ook tussen toezichthoudende instanties worden steeds minder signalen van mogelijke fraude gedeeld. Maar de verklaring kan niet zijn dat er minder zorgfraude wordt gepleegd.

Het aantal zorgbedrijven dat structureel hoge winst maakt is in diezelfde periode nauwelijks afgenomen, blijkt uit analyse van Pointer naar de jaarrekeningen van zorgbedrijven. Sinds 2017 is deze groep zorgbedrijven nooit kleiner geweest dan 5 procent. Daarnaast keren deze zorgbedrijven steeds hogere winstuitkeringen uit: de eenvoudigste manier om geld uit de zorg weg te sluizen.

Twee jaar geleden publiceerde de Algemene Rekenkamer een rapport over de aanpak van zorgfraude die tekortschiet, genaamd Een Zorgelijk Gebrek Aan Daadkracht. "De bestrijding van fraude met publiek zorggeld werkt in de praktijk niet of nauwelijks", concludeerde de Rekenkamer. "Zelfs in gevallen waar de signalen van fraude zeer sterk zijn, worden nauwelijks resultaten geboekt." Sterker nog: "Als de fraude wél werd aangetoond, leidde dit er meestal niet toe dat de fraudeur ermee stopte of zelfs ook maar aanmerkelijk werd gehinderd."

In de jaren na het snoeiharde rapport van de Algemene Rekenkamer lijkt er nog steeds weinig te zijn verbeterd in de aanpak van zorgfraude. "We hebben het niet opnieuw onderzocht, maar de signalen die we hebben, stemmen ons niet hoopvol dat het nu beter gaat", concludeert Ewout Irrgang, lid van het college van de Algemene Rekenkamer.

'Maatschappelijk onverantwoord'

In 2019 publiceerden Pointer en Follow The Money gezamenlijk een reeks artikelen en tv-uitzendingen in het onderzoek De Zorgcowboys. Daarnaast publiceerden we een lijst van zorgbedrijven die structureel hoge winst maken, later ook wel de Pointerlijst genoemd. Zorgverzekeraars, gemeenten, inspectiediensten en journalisten zijn die lijst gaan gebruiken om verdachte zorgbedrijven verder te onderzoeken.

VWS-minister Hugo de Jonge vond de hoge winsten en dividenduitkeringen 'maatschappelijk onverantwoord' en 'ondermijnend voor de kwaliteit' van de zorg. "Onder andere door de Pointer-uitzendingen zijn we alerter en scherper geworden op de vraag of we nu echt alle mazen in de wet hebben gedicht die we ook zouden kunnen dichten", zei De Jonge in een Algemeen Overleg op 19 februari 2020. "Mijn stelling is dat dat nog niet zo is."

Zorgcowboys lijken onverminderd actief

En het lijkt erop dat zorgcowboys nog steeds nauwelijks worden aangepakt. De groep zorgbedrijven die structureel verdacht hoge winsten maakt, lijkt nauwelijks af te nemen. Deze bedrijven – in de thuiszorg, gehandicaptenzorg of geestelijke gezondheidszorg – maken minstens drie jaar een winst van 10 procent of hoger. In deze sector is dat erg ongewoon, omdat er vaste tarieven worden gehanteerd en het merendeel is gebaseerd op menselijke arbeid. Daarom is het nagenoeg onmogelijk om hogere marges dan 3 tot 5 procent te halen.

Waar bij elk ander bedrijf hoge winst een goed teken is, ligt dat bij zorgbedrijven net iets anders. "Dan heb je het eigenlijk niet goed gedaan", stelt Harrie Verbon, emeritus hoogleraar Openbare Financiën. "Misschien heb je wel goede zorg geleverd, maar de kans is ook heel groot dat je gewoon hebt bezuinigd." En zeker omdat het geld uit publieke middelen komt en cliënten er niet voor hebben gekozen om zorgbehoeftig te zijn, is extreem hoge winst maken als zorgbedrijf een rode vlag.

Zolang die hoge winsten weer in de zorg worden geïnvesteerd, is er niets aan de hand. De tarieven en zorgpremies kunnen dan worden verlaagd. Het kan echter problematisch worden zodra dat geld uit de zorg wordt gehaald via winstuitkeringen (ook wel dividenduitkeringen genoemd). Tussen 2017 en 2019 is in totaal minstens 121 miljoen euro aan dividend uitbetaald. Tussen 2020 en 2022 is dat opgelopen naar bijna 200 miljoen euro. Kanttekening daarbij is dat in 2022 ruim 100 miljoen euro aan dividend is uitgekeerd, voornamelijk door een handvol zeer grote bedragen dat incidenteel is uitbetaald.

Minder signalen zorgfraude gedeeld

De noodzaak om zorgfraude aan te pakken is dus sinds 2019 niet minder geworden. Tegelijkertijd worden er bij het Informatie Knooppunt Zorgfraude (IKZ) steeds minder signalen gedeeld over mogelijk frauderende zorgbedrijven. Bij het IKZ zijn de Nederlandse Zorgautoriteit, de Nederlandse Arbeidsinspectie, Zorgverzekeraars Nederland, de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, het Centrum Indicatiestelling Zorg, de FIOD, de Belastingdienst en gemeenten aangesloten.

Het IKZ plaatst een belangrijke kanttekening bij deze cijfers: "De daling in signalen betekent niet dat er minder zorgfraude is", aldus een woordvoerder. Volgens het IKZ delen instanties onderling minder signalen, omdat ze voorzichtig worden door privacywetgeving. De kwaliteit van de signalen wordt volgens het IKZ wel beter.

Er wordt ook een verontrustende verklaring gegeven voor het dalende aantal signalen. "Fraudeurs worden innovatiever in het vinden van gaten in beleid en manieren om fraude te plegen", legt de IKZ-woordvoerder uit. "Deze worden minder snel gesignaleerd." Zorggeld wordt bijvoorbeeld verstopt in de boekhouding: zorgcowboys investeren in vastgoed, winst wordt uitgekeerd aan allerlei bv’s van de directie, of er worden ongeloofwaardig hoge kosten berekend voor kantoorartikelen.

De verwachting is dat het aantal gedeelde signalen van zorgfraude volgend jaar wel zal stijgen. Vanaf 1 januari 2025 zijn gemeenten dan wettelijk verplicht om hun signalen te delen met het IKZ. Op dit moment is dat nog op vrijwillige basis.

'Pijnlijk' en 'ontmoedigend'

Ewout Irrgang, van de Algemene Rekenkamer, constateert ook dat er veel minder signalen over zorgfraude worden gedeeld onder instanties. "Wat wij pijnlijk vinden, is dat er heel veel publieke instanties kijken hoe ze fraude kunnen stoppen. En dat het resultaat is dat de aanpak van fraude niet of nauwelijks effectief is", stelt Irrgang. "Het gaat hier niet alleen om dat er wordt gefraudeerd met publiek geld, maar ook dat kwetsbare mensen daar het slachtoffer van zijn."

En er zijn weinig tekenen van verbetering. De Algemene Rekenkamer heeft 'aanwijzingen dat verbeteringen lang op zich laten wachten', blijkt uit de jaarlijkse analyse van begrotingen, een week na Prinsjesdag. Partijen delen minder signalen met elkaar, omdat ze de privacywet AVG ‘scherper interpreteren’ dan nodig is. Daardoor zijn ze soms te voorzichtig om gegevens met elkaar uit te wisselen, stelt de Rekenkamer.

Harrie Verbon keek in 2019 ook mee met onze onderzoeksresultaten. Zijn conclusie nu hij vijf jaar later bovenstaande leest: "Ontmoedigend. Ik ben een jaar of zes geleden begonnen om hiernaar te kijken, en dan zie je alles langskomen. Veel dividend, te weinig personeel, allemaal holdings en bv’s waar geld naar gesluisd wordt. Dat is al jarenlang aan de gang. Dus ja, ik vind het heel ontmoedigend om dat nog steeds te zien."