Op een avond in september stappen we een drukke woning binnen. In de woonkamer tellen we twaalf Bulgaren. Ze zijn naar Nederland gekomen om te werken en wonen nu bovenop elkaar in een krap appartement dat bedoeld is voor een klein gezin. Uiteindelijk worden in het pand achttien matrassen gevonden - een groot deel op een krappe zolder waar je in geval van bijvoorbeeld brand met geen mogelijkheid weg kunt. In de meterkast hangt een briefje: ‘Beste heren, kunnen jullie mij bellen? Gisteren was er kortsluiting.’

We zijn mee met de Haagse Pandbrigade: een team van de gemeente Den Haag dat is opgezet om onder andere de huisvesting van arbeidsmigranten te inspecteren. De stad staat onder druk door het grote aantal buitenlandse werknemers dat huisvesting in de goedkoopste buurten zoekt. De gemeente schat dat er in sommige wijken twee keer zoveel arbeidsmigranten wonen dan er staan ingeschreven. De overbewoning heeft schrijnende en levensgevaarlijke situaties tot gevolg. Zo verwoestte vorig jaar een gigantische brand in de Schilderswijk 23 woningen. Tot de schrik van de gemeente bleken een paar van deze woningen vol te liggen met matrassen. Er woonden veel meer mensen dan bekend.

De gemeente De Haag deelt daarom boetes uit aan eigenaren die hun panden aan te veel mensen verhuren, maar voelt ook onmacht bij het aanpakken van slechte omstandigheden waarin arbeidsmigranten moeten leven. De boetes maken op pandeigenaren en uitzendbureaus die veel vastgoed bezitten weinig indruk, ze nemen het mee in hun business model. “Het blijft, daar moet ik eerlijk in zijn, dweilen met de kraan open”, aldus wethouder Martijn Balster.

Rapport Roemer

Al jaren wordt er alarm geslagen over de positie van arbeidsmigranten in Nederland. In 2011 verscheen er een rapport van de Tijdelijke Parlementaire Commissie Arbeidsmigratie waarin de commissie stelt “geschrokken te zijn van het grote aantal malafide uitzendbureaus en de slechte, soms schrijnende, huisvestingslocaties van arbeidsmigranten.”

Negen jaar later doet oud SP-leider Emile Roemer dit dunnetjes over. In 2020 concludeert hij dat de situatie maar weinig is veranderd. Ondanks dat de gehele Tweede Kamer de aanbevelingen uit het rapport van Roemer ondersteunt, zijn in 2022 de problemen nog steeds niet minder. Afgelopen zomer pleitte de Arbeidsinspectie in het jaarverslag voor een tijdelijke inperking van arbeidsmigratie omdat de omstandigheden voor buitenlandse werknemers nog te vaak erbarmelijk zijn.

Geen instrumenten

Dat ziet ook wethouder Martijn Balster. Voor hem is het nog steeds erg moeilijk om ondernemers te vervolgen die misbruik maken van arbeidsmigranten. “Ik heb geen instrumenten om werkgevers en uitzendbureaus fundamenteel aan te pakken. Ik ben heel hard bezig om het Rijk in beweging te krijgen, maar ik vind dat het twee jaar na Roemer veel te langzaam gaat. Er gebeurt te weinig.”

Ook de gemeente Rotterdam laat aan ons weten: “We zijn actief met het Rijk in gesprek om haast te maken met twee aankomende wetten: de Certificeringsplicht voor uitzendbureaus en de wet Goed Verhuurderschap. We vinden echt dat deze wetgeving te lang op zich laat wachten en roepen het kabinet op haast te maken."

Grijs gebied

Malafide uitzendbureaus opereren in een grijs gebied waarin ze dingen doen die niet mogen, maar die net niet ernstig genoeg zijn om in het vizier van justitie te komen. Warner ten Kate, Officier van Justitie mensenhandel, ziet dan ook dat hij daardoor de misstanden bijna niet kan aanpakken. “Bij arbeidsuitbuiting is een hoge graad van bewijs nodig, die wordt niet gehaald. Toch is er sprake van misstanden. Die zijn juridisch gezien niet te betitelen als uitbuiting, maar ze zijn wel ernstig.”

Wetgeving

Het Ministerie van Sociale Zaken werkt aan de uitwerking van de voorstellen uit het rapport van Emile Roemer om de positie van arbeidsmigranten te verbeteren. Zo kijkt het ministerie samen met het OM of er een lichtere variant van arbeidsuitbuiting in de wet kan komen, zodat slechte werkgevers makkelijker vervolgd kunnen worden. Maar veel van de wetgeving die in ontwikkeling is, geldt pas over een paar jaar.

“Ik hoor wél dat er wat aan het veranderen is, maar we komen van heel ver. We hebben als overheid tien jaar lang, of eigenlijk nog langer, achterover geleund. We hebben het aan de markt en overgelaten en niet ingegrepen. Nu moeten we dat helemaal inhalen,” aldus Minister Karien van Gennip.

Ze wil dat bedrijven die arbeidsmigranten inhuren meer verantwoordelijkheid gaan dragen voor hun buitenlandse werknemers: “Ik vind dat je als werkgever het gesprek met de mensen op je eigen werkvloer moet aangaan. Dat betekent dat je aan een arbeidsmigrant vraagt: ‘Waar slaap je eigenlijk?’ en ‘Hoeveel hou je over van het uurloon dat ik aan het uitzendbureau betaal?’. Werkgevers moeten een net loon betalen en voor goede arbeidsomstandigheden zorgen. En niet pas als de arbeidsinspectie langskomt.”

Winstmaximalisatie

Nationaal Rapporteur Mensenhandel Conny Rijken vindt het teleurstellend dat al zo lang bekend is dat de kwetsbaarheid van arbeidsmigranten wordt misbruikt en er bijna niets verandert: “Het geeft aan dat er te weinig wil is om het structureel aan te pakken. Er is een groot economisch belang om arbeidsmigranten naar Nederland te halen. Het draait om winst, maar dat gaat wel ten koste van arbeidsmigranten.”

Rapporteur Rijken sprak in haar vorige baan als Hoogleraar mensenhandel met slachtoffers van arbeidsuitbuiting. Het viel haar op dat er in bedrijven vaak niet werd opgekeken als buitenlandse werknemers minderwaardig behandeld werden. Ze zag schrijnende voorbeelden, zoals een bedrijf waarin Nederlandse werknemers die met pesticiden moesten werken beschermende kleding kregen en de buitenlandse werknemers niet. “Dat zijn omstandigheden die we niet oké vinden voor de Nederlandse werknemer maar wel voor de arbeidsmigrant. Dat geeft aan hoe hardnekkig het probleem is en hoe moeilijk het is op te lossen. Uiteindelijk moet er een omslag in het denken komen.”

Kijk morgenavond naar onze uitzending over arbeidsmigranten. Om 22.10 uur op NPO2.