Het moet een positief gebaar naar de zorgmedewerkers zijn: een posteractie die door de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG) wordt opgezet. De druk op ziekenhuizen is de afgelopen maanden fors opgelopen, en het applaus van de eerste golf is inmiddels uitgedoofd. "Wij denken dat je deze epidemie alleen gezamenlijk kunt aanpakken", zegt KNMG-voorzitter Rene Héman. "We hebben de steun van het publiek nodig."

Er worden posters gemaakt met daarop zowel artsen, een verpleegkundige als mensen die de artsen steunen. Op maandag 2 november om 15.00 uur moet de actie officieel van start gaan – vanaf dat moment kunnen mensen op de site ditismijnzorg.nl ook hun eigen poster maken. Maar nog voordat de eerste posters zijn opgehangen, worden complottheorieën en kritiek op de overheid vanwege de coronamaatregelen onder de hashtag #ditismijnzorg geplaatst. Onder meer aanhangers van de complottheorie QAnon en antivaxxers (personen die tegen vaccineren zijn) gaan ermee aan de haal.

De hashtag verwijst niet meer naar steunbetuigingen voor zorgmedewerkers, maar het staat nu voor hatelijke berichten en desinformatie. Willem Engel, voorman van de coronakritische actiegroep Viruswaarheid speelt een rol in het aanjagen van die tegenactie. Hoe hebben ze de hashtag weten te kapen voordat de steunactie überhaupt was begonnen?

Voornamelijk desinformatie

Wie nu naar de hashtag #ditismijnzorg kijkt, moet met een vergrootglas zoeken naar sympathieke tweets. De stroom aan desinformatie begint op zaterdagmiddag 30 oktober om 20.49 uur. Het Twitter-account @jos1963 plaatst een bericht waarin allerlei QAnon-complotten worden aangehaald.

In de twee weken daarna worden ruim 10 duizend tweets onder deze hashtag geplaatst. Dat het een kaping is, blijkt uit een analyse van de honderd meest actieve accounts: liefst 89 daarvan verspreiden misinformatie. Tussen die actieve accounts zitten ook prominente personen, zoals Tilasmi Frigge – bekend van de NOS = FAKE NEWS-stickers – en Henriette Nakad, lijsttrekker voor de Partij voor de Kinderbelangen, een groep die denkbeelden deelt met complotgroep QAnon.

Voorstanders van de KNMG-actie hebben tevergeefs geprobeerd om de hashtag terug te claimen. Een account heeft in een half uur tijd 129 tweets gestuurd naar critici. Anderen roepen op om een bericht te kopiëren en door te plaatsen in de hoop dat #ditismijnzorg gebruikt wordt waar het voor bedoeld was. Het heeft echter nauwelijks effect in de stortvloed van complotten en kritische berichten.

De hashtag wordt voornamelijk op Twitter gekaapt. Maar ook op beeldmedia zoals Tiktok en Instagram en op het ongemodereerde Twitter-alternatief Parler zijn kritische berichten te vinden met #ditismijnzorg.

De dag van de kaping

Deze tegenactie komt niet spontaan tot stand. Op zaterdag 30 oktober gaat een bericht rond in besloten Whatsapp-groepen, waarin de kaping van de hashtag wordt aangekondigd. Ook worden er tegenactieposters rondgestuurd, waarop het huidige coronabeleid wordt bekritiseerd. Via-via bereikt het bericht de KNMG.

Het bericht over de hashtag-kaping gaat als een lopend vuurtje rond in verschillende Facebook- en Telegram-groepen, waaronder de QAnon-groep De Wakkeren Chat (zondag 1 november om 8.46 uur), Sta Op Voor Vrijheid (8.50 uur) en Q-Anon Nederland (18.16 uur). Dit zijn groepen die redelijk uit het zicht van het grote publiek blijven. Later die dag verschijnen op de Facebook-groepen Nieuws Voor Nederlanders (21.59, archieflink) en Common Sense TV (22.02, archieflink) berichten die aanmoedigen om de hashtag te verspreiden.

De aankondiging van de kaping komt hard aan bij de KNMG. "Ik vind het teleurstellend, want je probeert iets goeds te doen", zegt Héman. "Wij zijn nergens voor of tegen. We vinden alleen dat onze mensen in de zorg – die hard werken – ondersteund moeten worden, en het gevoel moeten krijgen dat ze er niet alleen voor staan. Dat is wat we willen. Maatregelen, daar gaan wij niet over. Daar heb je een Outbreak Management Team (OMT) voor, en een regering die maatregelen aan- of afkondigt."

Opmerkelijk is dat in de eerste regels van het bericht drie feitelijke onjuistheden staan. Er wordt over een overheidscampagne gesproken, terwijl de KNMG een onafhankelijke organisatie is. "Wij hebben alleen ledengeld. Wij krijgen geen geld van de overheid, dus dat klopt niet", verklaart Héman.

Het budget van 300.000 euro klopt ook niet: dat is 130.000 euro. En er worden geen influencers ingezet, tenzij je intensivist Diederik Gommers van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care als influencer ziet. "Maar we hebben mensen niet betaald om op de posters te staan. Iedereen die op de poster staat, doet dat omdat ze achter de actie staan."

Dat mensen met desinformatie worden opgezet tegen #ditismijnzorg vindt Héman ‘schokkend’, maar wat hem opvalt is dat de tweeduizend abri's wel kloppen. En dat duidt erop dat de informatie vooraf door een betrokkene rondom de actie is uitgelekt.

Wie Alexander K is, blijft onduidelijk. Maar voor Willem E wordt snel een hoofdverdachte aangewezen in de eerste nieuwsberichten over de kaping: Willem Engel, dansleraar en Viruswaarheid-boegbeeld. Tijdens een interview met ons wordt duidelijk dat hij meer van de actie weet dan hij eerder losliet.

'Influencers hebben mij benaderd'

We vragen Engel uiteraard of hij het bericht van zaterdag 30 oktober heeft ondertekend. Daarbij zeggen we overigens niet dat er Willem E in plaats van zijn volledige naam onder staat. "Staat mijn naam eronder?", antwoordt hij. Hij zegt in eerste instantie niet te weten over welk bericht we het hebben. We geven hem uitleg; wederom noemen we nergens Willem E. "Was het ondertekend met mij?", vraagt hij nogmaals. Later in het gesprek zegt hij plotseling: "Ten eerste stond mijn naam er niet onder. Er stond Willem E onder."

Is dat dan een andere Willem E? "Dat zeg ik niet, maar dat is niet mijn naam. Mijn naam is Willem Engel, niet Willem E." Maar is Willem E niet gewoon Willem Engel? "Daar geef ik geen antwoord op."

Hoewel Engel ontkent het bericht te hebben ondertekend, gaat hij wel in op de details van het bericht. Hij heeft geen bewijs dat ditismijnzorg.nl een overheidscampagne is. Nog niet, zegt hij. "Daar zijn we mee bezig." Op ons verzoek om dat bewijs te geven, heeft hij vooralsnog niet gereageerd.

Het budget van 300.000 euro waarover in het bericht wordt gesproken, komt volgens Engel voort uit een schatting die door hem met experts is gemaakt. Daarmee kan je toch wel concluderen dat hij nauw betrokken is bij het bericht. Dat er influencers ingezet zouden zijn, is volgens Engel juist: prominente artsen en burgers zijn volgens hem ook influencers. En enkele van die personen zouden Engel vooraf hebben benaderd om over de actie te lekken.

Over de posteractie zegt Engel zelf te zijn getipt via zijn eigen netwerk. Hij omschrijft zijn tipgevers als ‘bezorgde burgers’ die de actie van de KNMG niet waardeerden. Zij zijn volgens Engel 'direct benaderd door de KNMG' en hebben daarna contact opgenomen met Engel. Ook beweert hij dat mensen van betrokken marketingbureaus hem hebben ingelicht. "Via die twee stromen weten we wat voor soort campagne het is."

Later in het gesprek zet hij overigens weer een stap terug. "Ik heb dat bericht niet geschreven, dus ik kan er niet letterlijk op ingaan."

Hashtag squatting

Het kapen van een hashtag is een populaire tactiek van actievoerders. Recent gebeurde dat nog met de hashtag #proudboys, die door de LGBHT-community werd overgenomen van de extreemrechtse groepering Proud Boys. Met deze tactiek werd ook de hashtag #WhiteLivesMatter door K-pop-fans uitgeschakeld.

Dit zogenoemde hashtag-squatten gebeurt volgens Marc Tuters, mediawetenschapper en docent aan Universiteit van Amsterdam, al jaren. Tuters deed onder meer onderzoek naar hoe complottheorieën zich verspreiden via digitale media. "Toen Trump vier jaar geleden werd verkozen, was er een leus die anti-Trumpers gebruikten: 'love trumps hate' – liefde overstijgt haat. Daar reageerden Trump-supporters op, door exact dezelfde slogan te gebruiken, maar dan met een andere connotatie: 'love Trump’s hate' – wij houden van Trumps haat."

"Het is een simpel concept in de communicatiewetenschap: als je ruis in een debat introduceert, kun je daarmee de originele boodschap overstemmen." Dat is dan ook precies wat met #ditismijnzorg is gebeurd. In dit geval is de ruis in het debat geïntroduceerd door een fanatieke groep actievoerders, met behulp van sociale media.

“Sociale media vergroten de reikwijdte van denkbeelden die anders veel minder impact zouden hebben”, zegt mediawetenschapper Tuters. Dat kan zowel goede als slechte gevolgen hebben. "De Amerikaanse historicus Melvin Kranzberg zei: 'Technologie is niet goed, niet slecht, en ook niet neutraal'. Maar Silicon Valley, waar deze technologieën vandaan komen, is gebouwd op disruptie. Deze technologieën scheuren ook de manier waarop we politieke actie nemen uiteen– ten goede én ten kwade. Het is een nieuw soort oorlogsstrategie om ruis te introduceren, en daarmee chaos te veroorzaken en desinformatie te verspreiden."

Dreigement

Is de actie door de kaping van de hashtag mislukt? Volgens de KNMG niet. Het ging voornamelijk om de posters: daar zijn er inmiddels zo'n vijfduizend van gemaakt. Maar de vrees bestaat wel dat door zulke gecoördineerde tegenacties de drempel om mee te doen hoger wordt. Artsen staan nu enkel met hun voornaam op de poster om acties van online trollen te voorkomen. En vooraf gaven twee prominente artsen al aan dat ze niet mee wilden doen. Niet omdat ze niet achter de actie staan. "Maar omdat ze nu al worden bedreigd", zegt Héman.

Willem Engel dreigt inmiddels met meer tegenacties. "Vraag maar of ze het aandurven om een volgende campagne aan te gaan, want wellicht zal dan hetzelfde gebeuren."

Het dreigement maakt weinig indruk op Héman. "We bestaan al sinds 1849. We hebben heel wat oorlogen meegemaakt. We zijn in de Tweede Wereldoorlog ondergedoken. We zullen daar niet voor wijken. Als we een mening hebben, dan gaan we die uiten. Dat doen we met alles wat we vinden. En dat is gebaseerd op integriteit, rechtvaardigheid en medische kennis."

Met research van Neeltje Walgien en Jan Taco te Gussinklo.