Hoogleraar journalistiek en nieuwe media Jaap de Jong (Universiteit Leiden) legt uit waarom angst zo effectief is, en hoe je oorlogsretoriek herkent. “Wauw,” reageert De Jong op een toespraak van Rutte begin dit jaar. In die speech zei hij dat we maar beter Russisch kunnen leren of naar Nieuw-Zeeland moeten verhuizen als we niet bereid zijn meer aan defensie uit te geven. “Wat hij hier doet is een klassiek retorisch stijlmiddel: het dilemma," zegt De Jong. “Hij zet het expres zwart-wit neer, terwijl er natuurlijk veel meer tinten grijs mogelijk zijn.”

“Het grappige is: hij brengt het niet grimmig,” vervolgt hij. “Hij heeft iets lichts, waardoor hij altijd nog kan zeggen: ‘Ja, ik spot een beetje. Ik overdrijf.’ Het is een slimme strategie die hem later ruimte geeft.”

Volgens onderzoek van Clingendael maakt 46 procent van de Nederlanders zich zorgen over een mogelijke oorlog. En maar liefst 18 procent is bang voor een kernoorlog. Uitspraken van Mark Rutte, zoals zijn oproep eind vorig jaar om ons mentaal voor te bereiden op oorlog, hebben impact gehad op mensen, schrijven de onderzoekers.

Volgens De Jong is die uitspraak een goed voorbeeld van oorlogstaal. “Die oorlogsmentaliteit hadden we blijkbaar niet, en die moeten we dus aannemen.” Opvallend is dat Rutte in dezelfde speech veiligheid direct verbindt met de vrijheid van onze kinderen en kleinkinderen. Rutte zegt: “Zonder veiligheid is er geen vrijheid voor onze kinderen en kleinkinderen.”

“Dat moet je ook altijd doen hè", als je beleid wil verkopen. Wij willen pas iets moeilijks doen als datgene wat je vraagt gekoppeld is aan een waarden die we allemaal heel duidelijk voelen.”

Waar Rutte oorlogstaal gebruikt met het doel het defensiebudget te verhogen, zet Poetin het in als intimidatie. Maar in beide gevallen is het effect hetzelfde: het vergroot het gevoel van angst. Met name in het begin van de oorlog dreigde Poetin geregeld met een mogelijke kernoorlog als het Westen door zou gaan met steun aan Oekraïne.

De Jong: “Dat is natuurlijk ook de reden dat veel landen huiverig zijn om Rusland de oorlog te verklaren. Wij zouden ook met vliegtuigen Rusland binnen kunnen vliegen, maar dan krijg je nucleaire escalatie. Dus de Oekraïners mogen slechts zo nu en dan eens een huzarenstukje uithalen.” De Jong doelt onder andere op de recente droneaanval op

Russische luchtmachtbases, waarbij het Oekraïne lukte tot diep in Rusland bommenwerpers te vernietigen.

In beide gevallen, of het nu gaat om Rutte die waarschuwt voor een oorlog als we niet ingrijpen, of Poetin die dreigt met kernwapens als we dat wel doen, draait het uiteindelijk om hetzelfde retorische middel: afschrikking. De boodschap is bedoeld om gedrag te sturen, door angst op te roepen voor de mogelijke gevolgen.

De Jong: “Eigenlijk is elke toespraak een vorm van manipulatie, maar wij noemen onze eigen toespraken niet zo snel manipulatief, want we zijn het vaker eens over de waarden die benoemd worden.” Dat is niet erg, maar het wordt volgens De Jong wel een probleem wanneer er weinig wordt beargumenteerd: “Hoe minder feiten en goede redeneringen er worden gebruikt, hoe meer er geleund moet worden op emotie. Dan ga je emoties losmaken bij je publiek en dan is angst een van de grootste drivers voor mensen om in beweging te komen.”

Angstaanjagende video’s online

Alsof de politieke retoriek nog niet genoeg was, worden online massaal video’s gedeeld die angst aanwakkeren. Het lastige is dat je als kijker vaak niet weet wie erachter zit, of met welk doel ze verspreid worden. Op platforms als TikTok circuleren bijvoorbeeld AI-gegenereerde video’s met dramatische, vaak misleidende boodschappen, waarin wordt gewaarschuwd dat een derde wereldoorlog aanstaande is. Zoals in deze video, die stelt dat een wapenleverantie van Duitsland aan Oekraine, kan uitmonden in een wereldwijd conflict, of deze, over de suggestie van een adviseur van Poetin om een atoombom op Londen te gooien .

Volgens De Jong zijn er een aantal dingen waar je op kan letten om te bepalen hoe retoriek wordt gebruikt om jou te overtuigen:

1. Let op het tempo

Video’s die in razendsnel tempo informatie en beelden afwisselen, laten je nauwelijks nadenken. “Dan is de kans groter dat er iets tussendoor glipt wat niet klopt.”

2. Check de bron (of het ontbreken ervan)

Wordt er verwezen naar een duidelijke afzender? Of blijft het onduidelijk wie de video heeft gemaakt en waarom? Anonieme content is vaak verdacht.

3. Pas op voor redeneerfouten

Let op of er gebeurtenissen achter elkaar worden geplakt die eigenlijk niets met elkaar te maken hebben. “Als je dat ziet dan voel je ook dat je wordt gemanipuleerd,” zegt De Jong. “Mensen zijn betekenis zoekende dieren. Dus als een beeld ná een ander komt lijkt het vaak dat er een oorzakelijk verband is. Maar dat is vaak niet zo.”

4. Kijk uit voor overdrijving

Dramatische muziek, beelden van rampscenario’s en grote woorden (“derde wereldoorlog!”, “alles gaat kapot!”) zijn vaak bedoeld om paniek op te roepen. “Er is een flinke portie misinformatie waar angst in wordt gebruikt. Dat zit hem vaak in overdrijvingen. Door angst denk je dat het ook echt jou kan overkomen, terwijl vaak de dingen die slecht zijn, maar heel weinig mensen overkomen.”

Deze factcheck kwam tot stand in het kader van de Factcheck-marathon naar aanleiding van de NAVO-top met als partners Pointer (KRO-NCRV), AD en de aangesloten regionale kranten, Nieuwscheckers, de VRT, de RTBF, Knack, Factcheck Vlaanderen en deCheckers. Bekijk alle factchecks hier.