De John Birch Society is eind jaren vijftig opgericht om campagne te voeren tegen het communisme. “De stichter is Robert Welch, een vrij verbitterde conservatief die het niet kon geloven dat Dwight Eisenhower president was geworden. De enige verklaring voor het feit dat de in zijn ogen veel te linkse man in het Witte Huis kon zitten, was dat de Sovjet-Unie hem daar had geplaatst als communistisch agent”, zegt Bart Verhoeven, die voor de University of Nottingham historisch onderzoek deed naar de organisatie.

De angst voor communisten was toen net zo alledaags als die nu voor de crisis rond COVID-19. “De visie van de club sprak daarbij de groeiende middenklasse aan. Zij wilden net als Welch ‘terug’ naar het Amerika van de Founding Fathers. Een land dat eigenlijk nooit heeft bestaan, maar die in hun verbeelding heel levendig het Amerika van de achttiende eeuw is.” Kort gezegd is dat een samenleving met een volledig vrije markt, geen bemoeienis door internationale verdragen en ook op sociaal cultureel gebied een homogener Amerika. Dat droombeeld leeft nog steeds, onder meer in de gedaante van president Trump en zijn verkiezingsslogan uit 2016: Make America Great Again.

Selectief met bronnen

Je zou de club en haar leden, ook wel de ‘birchers’ genaamd, kunnen zien als een groep politiek betrokken, kritische burgers. Het verschil is alleen dat ze een sterk loopje nemen met de waarheid. “In de literatuur van de society worden conclusies heel snel getrokken. Ze gaan selectief om met bronmateriaal zodat het past in hun complot.”

Bij het lezen van zijn onderzoek, de brieven van de birchers en hun bulletins, lijkt het wel of Verhoeven een spiegel voorhoudt van wat er nu rondgaat aan complottheorieën op sociale media. “Het is de fixatie op de complottheorie van de New World Order. Dat is het idee dat er één wereldregering ontstaat die alles dreigt over te nemen en dat de mainstream media in het complot zit.” En of het nu gaat over politiek, migranten, klimaatverandering, 5G- zendmasten of coronamaatregelen: alles is een complot van die ene wereldregering en alles is met elkaar verbonden.

Zo verspreiden ze hun boodschap

De birchers zijn al lang niet meer niet de enigen die zich met deze complottheorie bezig houden. Door de jaren heen zijn ze verstrikt geraakt in een steeds groter netwerk aan gelijksoortige groeperingen. Maar in de jaren zestig waren ze wel één van de weinige grote, zichtbare bewegingen.

“Wat de birchers toen gedaan hebben, is veel mensen leren hoe ze dergelijke theorieën vakkundig kunnen verspreiden.” Welch roept zijn leden, dan zo’n honderdduizend, constant op hun stem te laten horen, op micro- of macroniveau. Al is het een ouderavond in de plaatselijke school, dan zouden ze ervoor moeten zorgen dat kinderen zeker geen les krijgen van een communistische leerkracht.

“En waar ze steengoed in waren, was het opzoeken van mensen die zelf al een platform hadden, een magazine of radioprogramma, die positief stonden tegenover hun boodschap. En waar ze vervolgens subliem mee konden samenwerken. Verschil in religie, huidskleur, noem maar op, het was niet belangrijk. De enige vereiste om een bircher te zijn, was dat je geloofde wat ze zeiden en dat je die boodschap ging verspreiden.”

Belangrijke prominente figuren waren de broers David en Charles Koch, bekende miljardairs die decennialang enorme hoeveelheden geld in conservatieve politieke campagnes pompten. Maar ook auteur G. Edward Griffin, die 48 complotboeken schreef, video’s maakte en pamfletten verspreidde.

Springlevend

In de periode dat het communisme naar de achtergrond verdween, was het een tijd relatief stil rondom de birchers. Maar sinds de benoeming van Barack Obama als president, zijn ze weer springlevend en actief. “Dat moet voor veel conservatieve Amerikanen een trauma geweest zijn”, zegt Verhoeven. “Ze zagen dat niet aankomen.” Het verergerde de polarisatie in de samenleving. “En waar polarisatie is, doen complotdenkers het meestal goed.”

Waar de John Birch Society in de jaren zestig bijeenkomsten organiseerde om burgers te overtuigen van hun anti-communistische theorieën en pamfletten en boeken verspreidde, posten ze nu hun visie op hun website, online magazine The New American en zetten ze sociale media in. En die wordt weer verder verspreid door invloedrijke personen met een groot (online) bereik. G. Edward Griffin is nog steeds actief, maar ook Alex Jones is een uitgesproken aanhanger. Hij is wereldwijd bekend van zijn online radioshow waarin hij complotnarratieven verspreidt. Ook Robert F. Kennedy jr. en de omstreden voormalige-rockster Sacha Stone hebben relaties met deze club.

In Nederland stroomt de gedachtegang van de complotorganisatie ook binnen via online kanalen. Zo valt die ons op bij recente uitingen begin december van Robert Jensen, Lange Frans (waarin Willem Engel van Viruswaarheid te gast is) en de podcast No Agenda van Adam Curry, die hij sinds 2007 vanuit zijn woonplaats Austin, Texas produceert. Hoewel de laatste Engelstalig is, worden er ook in Amsterdam en Eindhoven ‘No Agenda meet-ups’ gehouden door Nederlandse luisteraars.

Een sinistere overheid

“Wat je alleen maar krijgt, is wat de overheid wil, of de establishment, of de elite, wil dat je hoort”, zegt Jensen in zijn video ‘De waarheid wint’ over de grote mediakanalen in Nederland. “De politici voeren het plan uit, de elite verzint het en die casht in. En de media, die doet gewoon het werk en die spuugt het gewoon iedere dag over de bevolking uit en die probeert de bevolking te manipuleren.”

Dit idee, dat de overheid een crisis verzint om de bevolking te manipuleren en haar grondwettelijke rechten af te pakken, is de kernboodschap van de John Birch Society. En dat zie je bijvoorbeeld terug in deze speech van Robert Welch, de oprichter, uit 1974. De crisis is in dat geval geen COVID-19, maar het communisme. Er zitten al communisten in de Amerikaanse overheid, is het idee. En die willen van Amerika een communistische staat maken. Onder meer door in de Verenigde Naties te stappen. Want via de VN krijgen ze de Amerikaanse economie en het onderwijssysteem in haar greep. En kunnen ze zo de vrijheden van Amerikaanse burgers afpakken.

In het gesprek tussen Willem Engel en Lange Frans zie je het idee van het bestaan van een sinistere elite ook terug. ‘Wat is dan de politieke agenda hierachter?”, vraagt Lange Frans aan Willem Engel nadat deze vertelt dat de data over het aantal coronabesmettingen op tien manieren gemanipuleerd kan worden en dat de anderhalvemeter maatregel moet stoppen. Lange Frans: “Ik heb een bepaald gevoel dat er toch een duistere kracht is die zich aan het manifesteren is tegen ons.”

Adam Curry verwijst in zijn podcastaflevering 1301 nieuwe luisteraars bij minuut 46.30 naar zijn ‘No Agenda-zoekmachine’ om meer te lezen over Event 201. In werkelijkheid is dat een oefening uit 2019 van de Johns Hopkins Center for Health Security, de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de Bill & Melinda Gates Foundation over wat te doen als er een pandemie uitbreekt, maar die Curry interpreteert als het bewijs dat de huidige pandemie een vooropgezet plan is van de genoemde organisaties.

Verhoeven: “Bill Gates en de WHO worden nu genoemd, maar bij een volgende crisis kunnen dat andere actoren zijn. Dat komt door de vage term voor de vijand: ‘de elite’. Dat doen de birchers ook, zij gebruiken de term ‘the insiders’ in plaats van dat ze het hadden over communisten. Beide termen hebben de connotatie van mensen met macht. Je kunt er tegen ageren, want ze zitten in het systeem. En het is flexibel: iedereen kan een vijand zijn.”

Mobiliseren van burgers

De oproep aan het publiek om zich tegen die elite te verzetten, zien we ook terug. “Ze hebben geen idee met wie ze te maken hebben”, zegt Jensen in zijn video. Eerder kwamen er al foto’s van luisteraars voorbij, gehuld in een ‘Stop de lockdown’ t-shirt uit de Jensen-webshop. Zo dragen zijn volgers zijn boodschap uit. En iedereen mag meedoen van de voormalig dj: “Het maakt niet uit wie je bent, welke kleur je hebt. De goede mensen hebben dezelfde vijand.”

Verhoeven: “De birchers zorgden ervoor dat hun aanhangers zich onderdeel voelen van iets groters. Dat ze onderdeel zijn van het kantelpunt in de geschiedenis. Typerend is de uitspraak van een Texaanse huisvrouw in Time Magazine: ‘I don’t have time for anything, I’m fighting communism three nights a week.’ En iedereen kan zich aansluiten. Afkomst, religie, welvaartsniveau, het maakt niets uit.” Dat laat ook dit pamflet zien, ‘Communist against negroes’, dat erop was gericht om de zwarte bevolking aan te spreken.

Lange Frans en Willem Engel benadrukken ook dat het belangrijk is om een ander geluid te laten horen. Als het gaat over de rechtszaak die Engel aanspant tegen het RIVM, zegt Frans: “Op alle fronten wordt gevochten.” Engel later: “Het is onze burgerplicht om dit te doen.” Vervolgens hebben ze het erover hoe mensen in andere landen ‘opstaan’ tegen de coronamaatregelen en zich verenigen. Lange Frans roept de kijkers op om dat ook te doen.

Adam Curry spoort zijn luisteraars aan om de research te doen die hij ook heeft gedaan door de artikelen in zijn shownotes te lezen. En hij roept luisteraars op om donaties te doen om de podcast te kunnen blijven maken en rond te vertellen dat No Agenda de beste podcast is die er bestaat. Maak je duizend dollar over, dan ben je een ‘ridder van de ronde tafel van No Agenda’. “We rekenen op jullie”, schrijft hij.

Media publiceert leugens

De framing dat de mainstream mediakanalen leugens verspreiden zien we ook bij de drie BN’ers voorbij komen. Dat is in principe niet nieuw, en ook niet specifiek iets dat alleen de birchers doen, maar het is wel een belangrijk onderdeel van hun complottheorie, én de verspreiding daarvan. Want het is de reden dat ze zelf kanalen beginnen. Een paar jaar geleden maakten ze ook de video Journalists that get it right, die hier typerend voor is. Hierin lichten ze de zeldzame exemplaren uit die volgens hen ‘wél de waarheid vertellen’.

Alle drie de BN’ers maken op hun eigen media kanalen de berichtgeving van de mainstream media belachelijk en spreken hun wantrouwen uit. Lange Frans benadrukt dat Willem Engel niet met een ‘media-bril’ naar de coronadata heeft gekeken, maar met een ‘menselijke bril’. En Jensen en Curry spreken van media die bewust manipuleren. Voor hun visie is in die media geen ruimte. Adam Curry besprak in 2008 in zijn radioshow bij Arrow Classic Rock complottheorieën en kreeg daar toen veel kritiek op.

Je zal ze dan ook niet snel zien in de reguliere talkshows, ze schuiven eerder bij elkaar aan. Zo ontving Jensen Curry in zijn show, en was Curry bij Alex Jones te gast. Aangezien Jones een uitgesproken bircher is, is het wel duidelijk dat Curry de birchers kent.

Selectief bronnen gebruiken

Als laatste zien we ook het selectief gebruiken van bronnen, wat de birchers graag doen, ook terug. Uit de RIVM-cijfers telt Jensen alleen de coronasterfgevallen zonder onderliggende aandoening. Mensen met een aandoening, waren ook zonder corona gestorven, redeneert hij. Hij vertelt er alleen niet bij of die aandoening ook zonder COVID-19 dodelijk was geweest.

Lange Frans en Willem Engel praten over het middel hydroxychloroquine, wat Trump innam om zich naar eigen zeggen te beschermen tegen COVID-19, als een ‘heel veilig middel’ dat in combinatie met voedingssupplementen het immuunsysteem helpt. Ze vertellen er niet bij, dat sommige wetenschappelijke studies ook aantonen dat het soms juist averechts werkt.

En Curry helpt zijn publiek een handje door de door hem geselecteerde informatie te presenteren in zijn shownotes en zijn zoekmachine (waaronder ook veel links naar The New American, het online magazine van de John Birch Society). Als we naar aanleiding van zijn eerder genoemde suggestie in die zoekmachine zoeken op ‘Event 201’, vinden we enkel gekleurde artikelen die net als Curry stellen dat deze pandemie-oefening een vooropgezet plan van de elite is.

De John Birch Society heeft een actieplan voor duurzame ontwikkeling, dat gesponsord werd door de VN, op een soortgelijke manier geïnterpreteerd. De naam daarvan was ‘Agenda 21’. De birchers zien dat als een vooropgezet plan om de vrijheden van Amerikanen af te pakken. Het getal 21 staat volgens hen voor de eenentwintigste eeuw, waarin het plan tot uitvoering zou worden gebracht.

We hebben onze bevindingen aan de drie bekende Nederlanders voorgelegd en hen om een reactie gevraagd. Nemen ze de gedachtegang bewust over, hoe goed kennen ze de birchers en waarom verspreiden ze deze boodschappen op deze manier? Jammer genoeg krijgen we van geen van hen een inhoudelijke reactie.

“Of er sprake is van het bewust kopiëren of dat er een samenwerking is, is eigenlijk niet eens het belangrijkste”, zegt Verhoeven. Het gaat veel meer over dat ze de gedachtegang überhaupt hebben overgenomen. “De John Birch Society heeft niet meer de rol die ze in de jaren zestig speelde, ze zijn eerder de pioniers dan vandaag nog een dominante kracht in dit landschap. Maar hun manier van denken en samenwerken heeft nu wel meer invloed dan ooit, vanwege de bekendheden die het delen met hun duizenden volgers.”

Negeren van gevaar

Volgens veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren is het ook niet zonder gevaar. “Het systematisch wantrouwen van de overheid, de instituties, de media, de wetenschap, deskundigheid, dat is op termijn altijd een risico voor de stabiliteit van samenlevingen”, zegt hij. “We hebben dan geen gezamenlijke basis meer waarop we discussie kunnen voeren en het bijvoorbeeld met elkaar oneens kunnen zijn.” Met als gevolg dat je geen gezonde discussies meer kunt voeren omdat je allebei leeft in een andere werkelijkheid.

“Wat betreft COVID-19 zit er nog een ander aspect aan. Het negeren van het gevaar van het virus kan hele directe gevolgen hebben voor de volksgezondheid zodra mensen daarnaar gaan handelen.”

Dit artikel is geschreven in samenwerking met De Groene Amsterdammer en Alexander Beunder van Platform Authentieke Journalistiek, waar Fonds 1877 de medewerking van financierde.