“Vergeet niet dat we in ongekende tijden leven”, zegt Van Buuren, universitair hoofddocent aan het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden. “We leven nu al bijna 2 jaar in een samenleving die half of geheel op slot is, en alles wat zo normaal was dat we er niet eens meer over nadachten, is plotseling niet meer normaal.” En dat blijft volgens Van Buuren niet zonder gevolgen. “Het is niet verbazingwekkend dat mensen daardoor perspectief op de toekomst kwijtraken, angstig zijn, boos worden, twijfelen aan meningen van deskundigen en politici die veel beloven maar weinig waarmaken.”

De coronamaatregelen leiden al vanaf het begin van de crisis tot onenigheid in de samenleving. Maar de laatste maanden lijkt het hard te gaan. Op dit moment heeft zo’n 15 procent van 18-plussers in Nederland zich (nog) niet laten vaccineren tegen het coronavirus. Gevaccineerden hebben daar steeds minder begrip voor, zo bleek eind vorig jaar uit onderzoek van I&O Research in opdracht van de NOS. In oktober 2021 vond 60 procent van de gevaccineerden nog dat vaccineren een vrije keuze moet zijn, een maand later was dit nog slechts 50 procent. Ook neemt de steun voor beperkende maatregelen voor niet-gevaccineerden (zoals het 2G-beleid) toe onder gevaccineerden.

Genoeg ingrediënten voor een explosief diner met vrienden dus. Hieronder kan je in onze special je eigen tafel samenstellen. Socioloog Beate Völker vertelt je dan waar de schoen wringt bij jullie etentje.

Volgens familiepsycholoog Dave Niks spelen er twee dingen rond de feestdagen die niet bevorderlijk zijn voor een toch al groot punt van discussie binnen de samenleving. “Er hangt een soort aura om kerst heen dat het gezellig moet zijn, het heeft soms iets geforceerds”, licht Niks toe. “En tegen het einde van het jaar zijn mensen ook vaak aan het einde van hun latijn”. En met hoe meer mensen je aan tafel zit, hoe groter de kans op onenigheid. “Dat is bijna een garantie voor vuurwerk”, zegt Niks.

“Of je nou wel of geen complotdenker bent, iedereen is aangetast in zijn persoonlijke vrijheden als mens. Dat doet wat met je. En dat kan je best even volhouden, maar je knapt er niet per se van op,” zegt familiepsycholoog Dave Niks. We worden volgens hem al lange tijd uitgedaagd om ons sociaal ‘goed’ te gedragen. “Daardoor wordt onze tolerantie naar andere meningen ook anders, en ontstaat er polarisatie. De een zegt, ophouden met zeuren en spuit erin en dan is de ellende voorbij. Maar er zijn genoeg mensen die er niet zo over denken.”

Overzicht in de chaos

De coronacrisis en het vaccinatiedebat roepen zo veel emoties op, omdat er ons vrijheden worden ontnomen waar we recht op hebben, legt Niks uit. “Vervolgens gebeuren er dingen die niet altijd even logisch voelen voor de gemiddelde Nederlander en dan gaan we op zoek naar een verklaring.” Complotverhalen bieden daar volgens Van Buuren een uitweg voor. “Omdat het de chaos en onoverzichtelijkheid weer overzichtelijk maakt met een binair verhaal over ‘goed en fout’ en de ‘ongrijpbare machten’ die naam en rugnummer krijgen”, legt hij uit.

“Het is belangrijk om te begrijpen dat ‘de’ complotdenker niet bestaat. “Sommigen mensen staan heel afwijzend tegenover vaccinaties en de macht van de farmaceutische industrie op basis van een spirituele inslag”, legt Van Buuren uit. “Bij een ander ligt de focus op de relatie tussen lichaam en geest, het belang van natuurgeneeswijzen en oude, deels mystieke kennis. Weer anderen zijn zeer kritisch op autoriteiten die in hun ogen jaar na jaar een surveillancestaat optuigen, met steeds meer technologische controle en vaccinatiepaspoorten die gaan bepalen wie wel en niet volledig aan de maatschappij mogen meedoen. Voor weer anderen is het vooral ook een spannende zoektocht, en een manier om het eigen leven betekenis te geven, door onderdeel te zijn van een groep waarheidszoekers. Sommigen staan zeer wantrouwend tegenover (medische) autoriteiten vanwege historische ervaringen met onethische medische experimenten.”

Complotverhalen, ook als ze feitelijk niet kloppen, zijn volgens Van Buuren deels te beschouwen als vormen van maatschappijkritiek. “Kritiek op macht en ontbrekende tegenmacht, op corruptie, gebrek aan controle en transparantie, onrechtvaardigheid en sociale ongelijkheid.” Zo wint de uit Amerika overgewaaide samenzweringstheorie QAnon terrein in Nederland. Aanhangers geloven dat de wereld wordt bestuurd door een elite die zich schuldig maakt aan satanisch ritueel kindermisbruik. Van Buuren: “Vergeet niet dat er ook echte schandalen bestaan, denk bijvoorbeeld aan het misbruik in de kerk en de Jeffrey Epsteins van deze wereld.”

“Er zijn altijd mensen die de barricades opgaan, en dat houdt zowel de samenleving als de politiek scherp”, stelt Niks. Volgens de psycholoog wil de mens in een crisis graag een schuldige kunnen aanwijzen. “Maar we moeten elkaar niet gaan afmaken.”

‘Wil je iemand overtuigen?’

Hoe kunnen we voorkomen dat het uit de hand loopt tijdens een etentje met andersdenkende vrienden of familieleden? Van Buuren doet een eerste voorzet. “Misschien is de eerste vraag die je aan jezelf moet stellen: wat wil je bereiken? Wil je iemand per se van jouw waarheid overtuigen, of is het misschien belangrijker om contact te maken en interesse te tonen in wat iemand denkt, en waarom?”

Er zijn volgens Niks een paar manieren om de potentiële problematiek aan te vliegen. “Je kan vooraf al wat doen om een escalatie te voorkomen. Je kan bijvoorbeeld afspreken dat je het helemaal niet over de coronacrisis gaat hebben.” Toch geeft Niks de voorkeur aan het benoemen van de roze coronaolifant in de kamer. Het werkt dan goed om ‘common ground’ te zoeken. “We zitten uiteindelijk allemaal in hetzelfde schuitje, en door overeenkomsten te benoemen kom je misschien tot de conclusie dat jullie meningen prima naast elkaar kunnen bestaan.” Ook benadrukt Niks dat het belangrijk is om het bij jezelf te houden als de emoties hoog oplopen. “Dan ontstaat er ruimte in het gesprek om voor de ander in te zien en te voelen dat wat er gezegd wordt iets met jou doet”.

Mocht je toch in een verhitte discussie verzeild raken, dan is het sleutelwoord ‘respect’. Niks: “Respect voor de meningen van de ander. Probeer je niet te laten verleiden om iemand te overtuigen.” Het kan volgens hem helpen om oprecht interesse te tonen in wat de ander drijft. “Als je dat doet, voelen mensen zich gehoord en gezien. Het werkt vaak goed om je gevoel te benoemen, in plaats van het over de inhoud te hebben. Want als je daarop focust, zeg je in feite: ‘Hoe jij naar de wereld kijkt is fout’.”

Een opsomming van de feiten heeft ook volgens Van Buuren geen zin. “Dat zal tot weinig leiden, omdat juist die feiten betwist worden.” Natuurlijk zit er wel een grens aan redelijkheid, legt Van Buuren uit. “Bijvoorbeeld als het gaat om racisme, antisemitisme of geweldsfantasieën. Dan houdt een discussie op, en kan en moet je daar een grens trekken.” Hij sluit af: “Niet iedereen is meer te bewegen tot een min of meer open gesprek. Maar, neem dat niet als uitgangspunt.”