Nederlanders die samenwonen of getrouwd zijn met een migrant zonder verblijfsvergunning hebben geen recht op sociale voorzieningen en toeslagen. Dat zorgt voor enorme schulden, zo ook bij Brigitte Borghaerts. Zij raakte voor tienduizenden euro’s in de schulden toen haar toeslagen teruggevorderd werden na een fout met de verblijfsvergunning van haar pleegkind.
Jaarlijks worden duizenden mensen geconfronteerd met terugvorderingen van de Belastingdienst door deze strenge wetgeving. De Immigratie en Naturalisatiedienst IND geeft mensen zonder verblijfsrecht code 98, een codering die aangeeft dat deze mensen geen sociale voorzieningen meer mogen ontvangen.
Maar ook Nederlanders zoals Borghaerts worden door deze regel geraakt. Haar buitenlandse pleegkind kreeg geen verblijfsvergunning wegens het ontbreken van een stempel op een document. En dan begint de ellende.
De toeslagen werden meteen teruggevorderd vanwege de ongedocumenteerde status van haar pleegkind. Alles bij elkaar kwam ze 500 euro per maand tekort. Zo kwam ze al snel bij de voedselbank en de schuldhulpverlening terecht. Verder is er weinig hulp van de overheid. Borghaerts: “Als je echt in de problemen zit met de IND sta je er alleen voor. Je wordt compleet afhankelijk van liefdadigheid.”
Duizenden toeslagen ingetrokken
Dat ook Nederlanders in de financiële knel komen wanneer zij samenwonen met iemand die code 98 heeft, komt allemaal door een aanpassing aan de toeslagenwet Awir uit 2005. Navraag bij de IND leert dat elk jaar 150.000 mensen een code 98-vinkje achter hun naam hebben staan.
De Belastingdienst trok vorig jaar 5465 toeslagen in bij 4300 huishoudens vanwege deze code. De jaren daarvoor werden om deze reden bij 5150 huishoudens (2020) en 4450 huishoudens (2019) de toeslagen ingetrokken.
Een politiek debat over de gevolgen van de strenge wetgeving uit 2005 is er nooit echt geweest, zegt Betty de Hart, professor Migratierecht aan de Vrije Universiteit. De Hart deed onderzoek naar gezinnen met een gemengde status, waarvan een deel van het gezin geen verblijfspapieren heeft. Ook zij ziet dat er daardoor grote financiële problemen ontstaan bij gezinsleden met en zonder verblijfspapieren.
Het idee achter de strengheid van de wet is dat mensen zonder verblijfsvergunning niet mogen profiteren van toeslagen van Nederlanders en dat men wellicht de ongedocumenteerde uit huis zet. “Maar het effect dat het vooral heeft is dat mensen in grote financiële problemen komen.” De Hart ziet in haar onderzoek amper dat stellen uit elkaar gaan vanwege de financiële situatie.
Bovendien komen de financiële problemen vaak met terugwerkende kracht op mensen af en hebben mensen niet beter kunnen weten, stelt de Hart. Een intrekking van de verblijfsvergunning gebeurt namelijk vaak met terugwerkende kracht, en dan vindt er meteen terugvordering van de toeslagen over al die jaren plaats. “En dan gaat het heel snel over duizenden euro’s.”
Code blijft achtervolgen
Er vinden ook fouten plaats met de coderingen door de IND. Een code 98 lijkt namelijk moeilijk af te schudden. Zo kreeg het pleegkind van Brigitte Borghaerts uiteindelijk een verblijfsvergunning, maar verdween de code niet uit de overheidssystemen. Daardoor kreeg Borghaerts met nieuwe terugvorderingen te maken.
“Die code is gewoon blind. Er wordt niet gekeken naar de persoonlijke situatie”, zegt Borghaerts. Vorderingen vinden zowat automatisch plaats. Zij pleit voor verandering, voordat mensen in beklemmende, Kafkaëske situaties komen. "Er moet gewoon een soort van Kafka-knop komen. Als er mensen in nood zitten moet je dat meteen kenbaar kunnen maken. Dan moeten de vorderingen stoppen tot de situatie onderzocht is en niet omgekeerd”, aldus Borghaerts.
Procederen tegen de strenge wetgeving heeft bijna geen zin. De Raad van State heeft in alle jaren nog maar één uitzondering gemaakt op de wetgeving achter code 98. Dat ging om een jong gezin in 2014 dat de toeslagen toch mocht houden omdat de vrouw van het gezin (met code 98) kanker had. Maar volgens Ellen Gelok van Advokatenkollektief Oost uit Amsterdam (en advocaat bij de zaak uit 2014), is voor andere -nog schrijnendere- gevallen nooit een uitzondering gemaakt bij de Raad van State.
Rigide wetgeving
Gelok ziet haar cliënten in de problemen door de rigide wetgeving: “Zonder toeslagen kunnen veel van mijn cliënten niet rondkomen. Dan krijg je dus dat een gezin met twee kinderen van 50 euro in de week moet leven.”
ReportersNL
Dit is een onderzoek van ReportersNL. ReportersNL is het samenwerkingsverband van Pointer met verscheidene regionale media, mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Op de site van het Rotterdamse Vers Beton is ook een artikel over code 98 te lezen: Slachtoffer van een code: omdat Rose geen papieren had werden ook haar man en kinderen gestraft. Naar aanleiding van het onderzoek van Willemijn Sneep stelde verschillende partijen raadsvragen.
Ook de oma van Iragh Ebrahimi kreeg door de codering te maken met de schrijnende gevolgen van deze wetgeving. Iragh, die gevlucht was uit Afghanistan en aanvankelijk geen verblijfsvergunning kreeg, woonde bij z’n oma (ook gevlucht uit Afghanistan) in. Dat was nodig omdat oma mantelzorg nodig had.
Maar dat resulteerde in een terugvordering van 5000 euro aan te veel ontvangen huurtoeslag. Iragh ging bij verschillende fastfoodketens aan de slag om de belastingschuld van zijn oma terug te betalen. Ondanks dat Ebrahimi na vijf jaar toch een verblijfsvergunning kreeg, moest oma de ontvangen huurtoeslag terugbetalen omdat zij samenwoonde met Iragh.
Gelok: “Ik heb me lang afgevraagd hoe het vredesnaam mogelijk is dat deze wet het parlement heeft gepasseerd.” Ook hoogleraar De Hart noemt het schandalig dat ook Nederlanders in de financiële problemen komen door de strenge wetgeving. Zij pleit voor een verandering van de wet waardoor Nederlanders niet langer hun toeslagen verliezen vanwege samenwonen met een code 98'er. Volgens advocaat Gelok is dat nodig “om mensen weer een menswaardig bestaan te geven en mensen niet te straffen voor de status van hun partner.”
Vergelijking met toeslagenaffaire
SP-Tweede Kamerlid Jasper van Dijk schrikt van de gevolgen van de strenge wetgeving. “Er wordt hier migratiebeleid gevoerd via toeslagen. Je moet dat niet op deze manier doen.” Hij heeft naar aanleiding van de uitzending Kamervragen gesteld: “Ik wil weten of de regering het probleem erkent dat hier onschuldige slachtoffers vallen.”
Ook Van Dijk pleit voor een verandering in de wet: “Je kan honderden euro’s verliezen aan toeslagen, daar wordt niemand beter van en ik wil dat de regering dat rechttrekt.” Het doet hem denken aan de toeslagenaffaire. “Je hebt hier, wellicht in kleinere vorm, een vergelijkbare uitwerking van wetgeving”, aldus het SP-kamerlid.
Gemeenten doen weinig
Gemeenten hebben wel de mogelijkheid om slachtoffers van code 98 in schrijnende situaties financieel te helpen. Maar dat gebeurt amper. Een rondgang van Pointer en het Noordhollands Dagblad langs een aantal grote gemeenten leert dat zij geen specifiek beleid voor deze groep hebben. Zo laat de gemeente Alkmaar weten dat in de periode 1 januari 2018 tot en met maart 2022 aan 13 inwoners met code 98 achter hun naam een uitkering is verstrekt.
In samenwerking met online tijdschrift Vers Beton en de lokale publieke omroep OPEN Rotterdam blijkt dat Rotterdam wel af en toe een uitzondering maakt. “Voor kinderen met twee ouders waarvan er één geen verblijfsstatus heeft, maakt Rotterdam gebruik van de mogelijkheid om de nood te verlichten door de bijstand af te stemmen op de omstandigheden”, schrijft de gemeente. Er zijn volgens de woordvoerder geen cijfers van hoe vaak dit gebeurt.
En als het kind in Nederland verblijfsrecht heeft, maar het gezin - zonder verblijfsrecht - niet voldoende inkomen heeft voor het levensonderhoud, komt het kind zelf voor een (aanvullende) bijdrage in aanmerking. “Hierbij moet wel sprake zijn van een acute noodsituatie”, aldus gemeente Rotterdam.
Oproep
Zijn jouw toeslagen door de Belastingdienst ook stopgezet omdat je samenleeft met een migrant zonder verblijfsvergunning? Of heb je (ten onrechte) te maken met de verblijfscode 98?
