Ons onderzoek leverde een dertigtal podcasts op waarin structureel misinformatie wordt verspreid. Het gaat daarbij om een breed scala aan claims: sommige podcasts trekken subtiel de effectiviteit van vaccins in twijfel, waar andere podcasts het hebben over een elite die kinderbloed zou drinken. YouTube verwijderde enkele van de door Pointer gevonden podcasts van hun platform.

In totaal onderzochten we zo’n 150 duizend afleveringen van Nederlandstalige podcasts uit 2022 en 2023. In dit artikel werpen we een blik op drie soorten misinformatie die we tegenkwamen: medische misinformatie, de omvolkingstheorie en andere complottheorieën. We kozen deze onderwerpen omdat we ze strak af konden bakenen en omdat de gevolgen van deze inhoud goed zichtbaar zijn in onze samenleving. De definities die we gebruikten (en de rest van onze methode) zetten we uiteen in onze methodiek.

Medische misinformatie

We kwamen vooral veel medische misinformatie tegen. Veel podcasts zijn gemaakt in de naweeën van de coronapandemie en bespraken dan ook de coronavaccins. De podcasts die daar kritisch over zijn, variëren nogal in hun kritiek: waar sommigen de vaccins te weinig getest vinden, denken anderen dat ze mensen bewust ziek maken. Ook prijzen veel podcasts niet-bewezen alternatieve behandelingen tegen covid aan.

De theorie dat er hiv is gebruikt voor het maken van covid-vaccins, is een theorie die vaker de ronde doet in covid-kritische kringen en ook al vaak is ontkracht. In Australië werd geëxperimenteerd met een vaccin dat zo’n hiv-eiwit bevat (dus niet het hele virus). Dat eiwit werd juist gekozen omdat er veel kennis over is en het geen gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Het vaccin kwam echter nooit op de markt en in de vaccins die we in Nederland gebruiken, zit dit eiwit niet.

Het hiv-voorbeeld is extreem, maar artsen horen inmiddels vaak covid-kritische geluiden in de spreekkamer. Het was voor sociale media-expert Joey Scheufler reden om met een groep artsen het platform Dokters Vandaag te beginnen, waarin ze korte video’s maken met artsen die medische vragen beantwoorden of bepaalde zaken uitleggen. “Het is niet alleen de schuld van het algoritme”, vertelt hij. “Artsen plaatsen zelden iets op sociale media, want die zijn aan het werk. De makers van dit soort podcasts niet, dit is hun werk.”

Maar juist vanwege de hoeveelheid misinformatie op dit soort platforms zouden professionals er zichtbaarder moeten zijn, vindt Scheufler. “Je huisarts zie je niet elke dag, maar deze mensen wel. We worden steeds meer voorgelicht door leken.” Artsen, maar ook andere beroepsgroepen, zouden volgens hem meer bezig moeten zijn met sociale media. “Instituties die onder druk staan, nemen het juist niet serieus. Het is ongelooflijk hoe naïef hierover wordt gedacht.”

In veel podcasts worden de middelen hydroxychloroquine en ivermectine aangevoerd als een behandeling tegen Covid. Maar deze middelen werken niet tegen covid, volgens Ruud Coolen van Brakel, directeur van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM). Toch komen deze claims niet helemaal uit het niets: “Deze middelen zijn getest in het lab, waar ze wel degelijk iets deden tegen het virus. Alleen bij studies op mensen bleken deze middelen in de praktijk niet te werken”.

In podcasts die kritisch zijn tegenover het covid-beleid worden vaak artsen en zorgverleners opgevoerd. Vaak zijn het dezelfde mensen die in meerdere podcasts te horen zijn, waaronder ook huisarts Lieneke van de Griendt. Het gaat dus om een zeer kleine groep mensen binnen de medische wereld die vaak te horen is, aldus Van Brakel. “Die 99 procent die het eens is met de wetenschappelijke consensus, heeft minder het gevoel dat ze zich moeten uiten. Die 1 procent wel, waardoor er een soort valse balans ontstaat die inspeelt op het gevoel van mensen.” Het opvoeren van deze artsen geeft mensen het gevoel dat er onenigheid is in de medische wereld: “In elke beroepsgroep heb je dit soort ontspoorde types rondlopen, maar hier worden ze op het schild gehesen.”

Kambo, de behandeling die podcast-host Eva van Zeeland hier noemt, is niet zonder gevaar. Bij deze rituele behandeling wordt het gif van een Zuid-Amerikaanse boomkikker aangebracht op de huid. Vaak leidt dat tot heftige reacties zoals braken, diarree, misselijkheid en rillen. Voor de geneeskundige werking is geen bewijs. Wel is er een risico op een acute kambo-vergiftiging, met ernstige en levensbedreigende effecten.

Hier betreden de podcastmakers mogelijk strafbaar gebied. Mogelijk, want de vrijheid van meningsuiting is een groot goed, aldus Scheufler,die ook lid is van de Reclame Code Commissie. Die ziet onder andere toe op verboden reclame. “Als je verboden goederen gaat verkopen, dan heb je een probleem. Maar je mag je mening over dit soort dingen geven, dat is het vervelende hieraan.” “Wat niet mag, is mensen in gevaar brengen door je uitingen, maar dat is een grijs gebied”.

Dit soort uitspraken gaan wel volledig in tegen de richtlijnen die de platforms zelf hanteren voor hun inhoud. Zo verbiedt Spotify “inhoud die gevaarlijke, onjuiste medische informatie of gevaarlijke, misleidende medische informatie promoot die offline schade kan veroorzaken of een directe bedreiging vormt voor de volksgezondheid”. We schreven Apple Podcasts, Youtube en Spotify aan over onze bevindingen. Alleen Youtube reageerde op onze vragen. Een woordvoerder laat weten “geen inhoud toe te staan die serieus letsel kan veroorzaken door de medische misinformatie die wordt verspreid. Dat is waarom we enkele video’s uit de data van Pointer hebben verwijderd.” Het gaat daarbij om podcasts (in videoformaat) van NieuweTijd Podcast, Radio Gletsjer, De PoppenCast en De Nieuwe Wereld.

Omvolking

Een ander type misinformatie dat we tegenkwamen is de omvolkingstheorie: de theorie waarbij Westerse overheden doelbewust hun eigen bevolking – en daarmee hun eigen ‘superieure cultuur’ – zouden laten vervangen door niet-westerse migranten. Hier zouden linkse partijen baat bij hebben, omdat veel van deze migranten daarop zouden stemmen. Onder andere Het Land van Wierd Duk en Een Oorlog Reeds Verloren, podcasts die vaak de hitlijsten halen, verspreiden deze theorie.

De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) sprak in 2022 zijn bezorgdheid uit over het opkomende gedachtegoed van omvolking. Wetenschappers stellen dat de omvolkingstheorie een “diep racistisch en ideologisch concept van raciale superioriteiten en in het ergste geval zelfs van etnische zuivering” is. Het gedachtegoed is vaak terug te vinden in de motivering van terroristen met een extreemrechts motief, zoals bij de aanslagen van Utoya (2011), Pittsburgh (2018), Christchurch (2019), El Paso (2019) en Buffalo (2022).

Gebruikers vermijden vaak expliciet racistisch taalgebruik, ziet ook Michael Klos, universitair docent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Leiden. Hij doet veel onderzoek naar de vrijheid van meningsuiting op het internet. “Gebruikers weten heel goed wat de regels van online platforms zijn. Die zullen iemand niet direct aanvallen, maar terminologie gebruiken die moeilijker te detecteren is. Dat is vaak bewust heel ambigu, en erg contextgebonden.”

Hierdoor is het ook lastiger voor platforms om hierop te modereren, ondanks dat ze vrij duidelijk in hun richtlijnen hebben staan dat racisme op hun platforms niet wordt getolereerd. “Hoe een platform daarmee omgaat, dat ligt echt aan de context van zo’n claim of bewering”. Maar feit is dat er in de praktijk weinig wordt gehandhaafd, wat leidt tot frustratie van gebruikers: “De richtlijnen van platforms wekken bepaalde verwachtingen. Als dit de regels zijn, waarom houden de platforms zich daar zelf niet altijd aan?”

Wierd Duks podcast is regelmatig terug te vinden in de best beluisterd-lijstjes van de grote platforms. Ook gaan er regelmatig fragmenten uit zijn podcast viraal op platforms als TikTok. Volgens sociale media-expert Joey Scheufler komt dit omdat het algoritme van deze platforms dit soort radicale inhoud vaak extra waardeert. “Sinds de opkomst van TikTok zijn de algoritmes veranderd. Je hebt niet langer veel volgers nodig voor een groot bereik. Je kunt zomaar een miljoenenbereik krijgen, als door jouw video maar mensen blijven kijken.”

Dat moet veranderen, volgens Scheufler. “Je kunt ervoor zorgen dat informatie zich pas snel verspreidt als het gecheckt is. Nu zijn platforms eigenlijk altijd te laat.” Een platform als Youtube gebruikt vooral AI om verdachte video’s op te sporen, zo laat het bedrijf weten. Vervolgens beoordeelt iemand de video en wordt deze eventueel verwijderd. Youtube is overigens het enige bedrijf dat überhaupt actief beleid lijkt te voeren op misinformatie. Het bedrijf is een van de ondertekenaars van de hernieuwde praktijkcode tegen desinformatie vanuit de Europese Commissie. “YouTube zal dan ook net iets meer moeite doen om misinformatie van zijn platform te weren”, zegt ook Michael Klos.

Spotify en Apple ondertekenden deze praktijkcode niet en reageerden ook niet op de resultaten van ons onderzoek. Voor veel platforms strookt streng handhaven ook niet met hun bedrijfsdoel, stelt Scheufler. “Het einddoel is om je zo lang mogelijk op het platform te houden. Die bedrijven weten ook wel dat extremere content beter bekeken wordt.” Hun eigen richtlijnen afdwingen is dus niet in hun belang: “Ethiek en geld gaan hier niet hand in hand”.

Complottheorieën

De omvolkingstheorie is niet de enige complottheorie die we tegenkwamen in onze data. Podcastmakers uit de complothoek hebben het ook veel over tijdloze complotten rondom zaken als 9/11, en over actuele onderwerpen als het World Economic Forum, een jaarlijkse bijeenkomst voor wereldleiders en topmensen uit de zakenwereld.

In dit voorbeeld wordt een heel scala aan complottheorieën rondom de aanslagen op de Twin Towers in 2001 aan elkaar geregen. Zo zouden de terroristen onmogelijk vliegtuigen kunnen besturen en zouden de vliegtuigen te veel schade hebben aangebracht of juist zonder enige impact zijn verdwenen. Het is echter bekend dat de terroristen vliegles hebben gehad, het derde gebouw instortte als gevolg van puin dat erop stortte. Vlucht 93 is niet verdwenen.

Frigge eindigt zijn tirade met een aanval op de media. Die kwamen we vaker tegen, veel makers positioneren zich nadrukkelijk als onafhankelijk van de 'mainstream media'. Dat wil niet zeggen dat ze verder niet werken als een regulier medium: vaak verkopen ze boeken, abonnementen en cursussen of behandelingen. Soms verhuren ze zelfs hun studio. Bijna allemaal vragen ze om donaties.

Het gaat schuren bij het verkopen van verboden producten of het aanbieden van alternatieve, niet bewezen therapieën. “Het wordt anders als ze ook echt die dingen verkopen waar ze het over hebben”, zegt Joey Scheufler, sociale media-expert en lid van de Reclame Code Commissie (RCC). Zo zit achter de podcast Herstart Je Gezondheid een bedrijf dat bioresonantietherapie aanbiedt. Deze therapie, die trillingen in je lichaam weer in balans zou brengen, is onbewezen. Maar Herstart Je Gezondheid prijst het aan als oplossing voor diabetes, hartproblemen en de ziekte van Lyme. Hier kan volgens Scheufler sprake zijn van misleidende reclame. De RCC doet overigens zelf geen onderzoek, maar komt alleen in actie bij een klacht. Over Herstart Je Gezondheid zijn geen klachten binnengekomen.

Ruud Coolen van Brakel, directeur van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik, is ook kritisch op dit soort praktijken. “Mensen laten reguliere behandelingen schieten voor dit soort alternatieve therapieën. Maar om kwetsbare mensen te laten experimenteren met onbewezen therapieën is levensgevaarlijk.” In een reactie verwijst Kaj de Vries, oprichter van het bedrijf, naar de medische disclaimer op de site die hij ook bij veel van zijn podcasts plaatst. Daarin staat onder andere dat “alle gestelde claims nog onvoldoende wetenschappelijk zijn bewezen”.

Sommige van de gevonden fragmenten gaan verder dan andere, zoals het relaas laat zien. Daarin wordt beweerd dat de wereld zou worden aangestuurd door reptielachtige wezens die mensen zouden eten. Veel platforms verbieden het verspreiden van dit soort inhoud niet. Maar ook het verspreiden van deze wilde complottheorieën kan serieuze gevolgen hebben, stelt Michael Klos, de universitair docent die zich specialiseert in de vrijheid van meningsuiting op het internet. “Er zijn natuurlijk wel complottheorieën die schadelijk zijn. Bijvoorbeeld op het moment dat mensen oproepen om 5G-masten in de fik te steken. Dan heb je iets waarvan je kunt zeggen dat het schade in de echte wereld veroorzaakt.”

Maar het verwijderen van dit soort podcasts met complottheorieën is niet de oplossing, meent Klos. “Daarmee heb je twee hele grote risico’s. Namelijk dat die online platforms bepaalde diensten terugtrekken omdat ze niet te modereren zijn. Of dat ze zo streng gaan modereren, dat ook uitingen die juist wel onder de vrijheid van meningsuiting zouden vallen worden aangepakt.” Desondanks denkt Joey Scheufler dat vooral techbedrijven wel iets meer hun best mogen doen. “Dat zal een heleboel geld en mankracht kosten, maar het is niet dat deze bedrijven geen winst maken.”

Methode en weerwoord

In dit onderzoek doorliepen we alle geïndexeerde Nederlandse podcasts uit 2022 en 2023. Deze werden door onderzoekers getranscribeerd met hulp van kunstmatige intelligentie. Hoe we vervolgens de podcasts vonden die structureel misinformatie verspreiden, lees je in onze methode.

We vroegen alle makers van podcasts die we kwalificeerden naar onze bevindingen, en of er ooit podcasts van hen zijn verwijderd van de grote platformen. Bijna alle makers die reageerden gaven aan zichzelf niet te herkennen in onze bevindingen, hooguit wilden ze “alternatieve perspectieven bieden”. Ze geven aan dat ze zich “in willen zetten voor nieuwsgierigheid” en benadrukken dat “content die kritisch of alternatief is ten opzichte van algemeen aanvaarde opvattingen niet noodzakelijkerwijs in strijd is met de wet of onze publicatienormen”. Makers wijzen daarbij ook op de polarisatie in de samenleving. “Ik zie wel afgescheiden echokamers die zo hun best doen dat stukje waarheid te verdedigen dat zij (denken te) zien, en daarbij andere stukje (soms) over het hoofd zien. Dat zie ik aan beide kanten (ook mezelf).”

Slechts in weinig gevallen hadden makers te maken gehad met verwijderde inhoud, wel klaagden ze vaak over demonetisatie, waarmee platforms inkomsten van hen zouden drukken vanwege de inhoud van hun kanalen. Lees alle reacties die we kregen op ons onderzoek in het weerwoordartikel.