Onderdak, levensonderhoud en onderwijs: Oekraïense vluchtelingen hebben het nu net zo hard nodig als vluchtelingen uit andere landen dat eerder hadden. “In eerste instantie reageerde (premier, red.) Rutte twee dagen nadat de oorlog in Oekraïne uitbrak heel zuinig dat we moesten kijken wat we ‘binnen de bestaande kaders’ konden doen”, zegt hoogleraar migratiegeschiedenis en directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Leo Lucassen. “Maar al snel werd hij links en rechts ingehaald door andere regeringsleiders en kon hij niet achterblijven.” Sindsdien lijkt de Nederlandse overheid de behoeften van Oekraïners sneller en via een andere juridische weg te vervullen dan die van andere vluchtelingen.

Voor Oekraïners geldt de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming, legt universitair docent migratierecht Marcelle Reneman uit. Deze richtlijn lag al sinds 2001 op de plank, maar is nu voor het eerst geactiveerd. Oekraïners mochten, vanwege het Schengenverdrag, sowieso al vrij naar Nederland reizen. Door de tijdelijke richtlijn mogen ze hier ook ten minste een jaar legaal blijven. Daarbij hebben ze recht op woonruimte en toegang tot de arbeidsmarkt en onderwijs.

“Dat is een groot verschil met mensen uit landen als Syrië, Irak en Afghanistan”, stelt Reneman. Waar Oekraïners zelf mogen kiezen in welk land ze tijdelijke bescherming willen krijgen, bepaalt het Dublinsysteem in welk land andere vluchtelingen asiel moeten aanvragen. Bovendien moeten ze hun asielverzoek direct bij binnenkomst in Nederland indienen. Werken mogen andere vluchtelingen bijvoorbeeld pas na zes maanden, en dan slechts voor 24 weken per jaar.

Soepele overheid

Inmiddels blijkt ook de praktijk rondom de Oekraïners weerbarstiger dan die in eerste instantie leek. Om in Nederland te mogen werken, hebben Oekraïners op dit moment alsnog een tewerkstellingsvergunning nodig, legt hoogleraar migratierecht Lieneke Slingenberg uit.

Toch lijkt de overheid hierin meer oplossingsgericht te denken dan we bij andere groepen vluchtelingen gewend zijn. Slingenberg: “De werkgever kan in principe een boete krijgen als er geen tewerkstelling is, maar de vraag is in hoeverre ze dat nu gaan handhaven”. Bovendien liet staatssecretaris Van der Burg van Justitie en Veiligheid vorige week in een brief aan de Tweede Kamer weten te werken aan een vrijstelling van de tewerkstellingsvergunning voor Oekraïners.

Beeldvorming

Dat Nederland zoveel soepeler omgaat met Oekraïners dan met andere vluchtelingen, komt volgens hoogleraar Leo Lucassen doordat de oorlog aan de grens van West-Europa dichterbij komt dan eerdere oorlogen en Poetin als een directe bedreiging voor West-Europa wordt gezien. “Het uit de kast halen van de richtlijn uit 2001 moet je deels in dit licht zien, terwijl de bloedige repressie door Assad in Syrië bijvoorbeeld werd beschouwd als iets dat ons niet onmiddellijk aanging.”

Daarnaast ziet Lucassen dat politieke partijen de beeldvorming rond de vluchtelingenstroom beïnvloeden. Waar Syriërs volgens Lucassen bijvoorbeeld werden geschetst als Moslims die van ons verschillen en moeilijk kunnen integreren, benadrukken politieke partijen nu juist dat Oekraïners ‘net als wij’ zijn. Dat kan volgens de hoogleraar nadelig uitpakken voor vluchtelingen uit andere landen dan Oekraïne: “Je ziet partijen als de VVD gelijk framen dat Oekraïners de echte vluchtelingen zijn en die andere niet. Daarmee zeg je ook voor de toekomst dat we er anders mee om moeten gaan.”

Huisvesting anders geregeld

Betekent dat dan concreet dat de ‘andere’ vluchtelingen voor Nederlandse voorzieningen concurreren met de Oekraïners? Daar lijkt het tot nu toe niet op, maar er is nog veel onduidelijk, legt hoogleraar Slingenberg uit. In principe komen Oekraïners nu niet in de reguliere asielprocedure. Ze hoeven vooralsnog geen asiel aan te vragen bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) en dat betekent bijvoorbeeld ook dat niet het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA), maar gemeenten verantwoordelijk zijn voor de huisvesting van deze vluchtelingen. Hoewel er nu nog geen juridische basis voor die verantwoordelijkheid is, nemen gemeenten die in de praktijk wel al.

Oekraïners komen in eerste instantie dan ook niet in asielzoekerscentra terecht en nemen dus niet direct de plek in van andere vluchtelingen. Wel heeft ook het COA nog dringend nieuwe opvanglocaties nodig, waarvoor het ook afhankelijk is van de gemeente, zegt Slingenberg.

Ook kunnen Oekraïners zelf besluiten asiel aan te vragen ondanks dat ze onder de tijdelijke beschermingsrichtlijn vallen. Hoewel de IND de komende zes maanden geen besluiten geeft op die aanvragen, hebben aanvragers wel recht op opvang via de IND. Daarbij gaat het om opvang die ook voor andere asielzoekers bestemd is. Als Oekraïners asiel aanvragen, hebben ze mogelijk alleen niet direct toegang tot de arbeidsmarkt, terwijl ze dat wel hebben als ze géén asiel aanvragen. Slingenberg: “Het is dus nog maar de vraag hoeveel Oekraïners ervoor kiezen om toch asiel aan te vragen”.

Registratietaak levert extra werk op

Verder is er nog veel onduidelijk over hoe de hulp aan Oekraïners er precies uit gaat zien en wat dat voor andere vluchtelingen betekent. Zo is volgens universitair docent Reneman nog niet bekend hoe de aanvraag en registratie van tijdelijke bescherming voor Oekraïners ingevuld wordt.

Mocht de registratietaak op het bordje van de IND komen te liggen, dan kunnen andere vluchtelingen daar wel wat van gaan merken. De IND kampt al jaren met lange wachttijden voor asielaanvragen en die kunnen door extra werk toenemen. “Als de IND dit inderdaad gaat doen, zal dat ongetwijfeld capaciteit vragen. Het is een beperkte toets, maar het komt wel boven op het liggende werk. Dat zal niet helpen”, aldus Reneman.

Meer weten over dit onderwerp? Bekijk hier de uitzending 'Hoe menselijk is ons vreemdelingenbeleid?'