Sinds de spreidingswet is iedere gemeente in Nederland op zoek naar opvangplekken én naar manieren om burgers meer te betrekken bij dat proces. Een boodschap die steeds moeilijker te verkopen is. Deze week nog moest de politie in Noordwijk ingrijpen toen bij een gemeenteraadsvergadering over de komst van een asielzoekerscentrum met vuurwerk werd gegooid. In Amersfoort ging een streep door plannen voor twee locaties.

Hoe ziet participatiebeleid eruit?

Is dat nog te voorkomen? Movisie verkende communicatiestrategieën die werken rondom de komst van een asielzoekerscentrum. Volgens het onderzoeksbureau hebben Nederlanders ten eerste behoefte aan eerlijkheid en transparantie van hun gemeente. Die moet op haar beurt luisteren naar inwoners. “Als gemeente is het goed om na te gaan wat er speelt in een wijk. Zo kun je je goed voorbereiden op eventuele zorgen […], al voor het contact over een opvanglocatie begint.”

Dat werpt de vraag op: wat kunnen en mogen overheid en burger van elkaar verwachten? Kan iemand die een boze brief schrijft of inspreekt bij de gemeenteraad, daar ook rechten aan ontlenen? Volstaat het als de gemeente bezorgde burgers aanhoort, of moet er ook naar ze geluisterd worden? En betekent luisteren dat je ook verplicht bent om te handelen?

Het korte antwoord op die vraag is: nee. Hoewel dit soort overlegvormen al langer bestaan, zijn ze pas sinds twee jaar wettelijk vastgelegd. Volgens de Omgevingswet zijn gemeenten weliswaar verplicht om een zogeheten participatiebeleid op te stellen, maar zijn ze maar in beperkte gevallen verplicht dat ook toe te passen: bijvoorbeeld door inwoners vroegtijdig bij besluitvorming te betrekken. En dan is die participatie ook nog 'vormvrij'. Kortom: gemeenten mogen zelf bepalen hoe ze dat doen.

Hardenberg: geen nieuw azc

Twee praktijkvoorbeelden: in Hardenberg staat al bijna tien jaar het grootste asielzoekerscentrum van de provincie Overijssel. Dat gaat binnenkort dicht en dus is vorig jaar op zeven plekken in gemeente onderzocht of daar ruimte is voor een nieuw azc. Hardenberg moet volgens de spreidingswet immers 355 asielzoekers opvangen. Zeven keer mocht de buurt meepraten en op twee algemene inspraakavonden kwamen meer dan 1200 mensen af. De gemoederen liepen daar dusdanig hoog op dat de gemeenteraad uiteindelijk een ander besluit nam dan het college: niet alleen gaat het huidige asielzoekerscentrum dicht, er komt (voorlopig) ook geen nieuwe voor in de plaats.

Volgens de Hardenbergse CDA-leider Elma Soeten-Wessels "had dat misschien anders gemoeten". In de nieuwe Youtube-video van Pointer zegt ze: "We hebben maximaal de burger het woord gegeven, maar we hebben minimaal onze taak uit kunnen voeren." Er waren de afgelopen jaren meerdere serieuze incidenten in en om het asielzoekerscentrum. Soeten-Wessels merkte tijdens inloopbijeenkomsten dat het draagvlak mede daardoor weg was. De gemeenteraad liet dat zo zwaar wegen, dat er geen nieuw asielzoekerscentrum komt.

Wel een nieuw azc in Zwolle

Op een half uurtje rijden werd in Zwolle deze zomer besloten om juist wél een asielzoekerscentrum te openen. Op een kavel in nieuwbouwwijk De Tippe moet een complex komen voor 400 bewoners. De aanloop en besluitvorming verliepen nogal anders dan in Hardenberg. 600 omwonenden werden per brief geïnformeerd en er werd een drietal 'inlooprondes' georganiseerd. Daar gaf de gemeente tekst en uitleg over de plannen maar was de boodschap met name: op deze locatie willen wij een azc. Dat stond al niet meer ter discussie. In juli, amper een maand nadat bewoners een eerste brief kregen, stemden negen van de tien partijen in de gemeenteraad vóór het plan.

Een bewuste keuze, benadrukt verantwoordelijk wethouder Anja Roelfs tegenover Pointer. "We hebben in 2023 in de hele stad een onderzoek gedaan onder inwoners. Toen hebben we gevraagd: wil je meedenken? Waar zou een locatie kunnen komen?' Maar, dan komen er geen locaties. Er zijn thema’s in dit land die nu eenmaal zo beladen zijn dat je ze niet kunt vervullen op het moment dat je ze in een participatief traject giet. Dit is er daar één van. Dan hebben wij als college onze verantwoordelijkheid te nemen en daar een keuze in te maken." Een groep boze omwonenden laat het daar niet bij zitten. Eerder haalden ze meer dan 5.000 handtekeningen op en nu wordt geld ingezameld voor een rechtszaak tegen de gemeente.

Burgers naar de rechter

En hoewel de ene gemeente natuurlijk de andere niet is, zijn eerdere pogingen niet succesvol gebleken. Zo oordeelde de rechtbank in Arnhem vorig jaar dat de gemeente Epe met één brief en één informatieavond voldoende participatie had toegepast. Er was volgens de rechter nu eenmaal haast bij "gelet op het grote maatschappelijke belang bij het spoedig opvangen van asielzoekers vanwege de opvangcrisis".

Twee inwoners van Schagen die naar de rechter stapten omdat ze vonden dat met hun inspraak te weinig zou zijn gedaan, kregen ook nul op het rekest. "Anders dan verzoekers kennelijk veronderstellen, wordt met burgerparticipatie niet beoogd om consensus of unanieme steun te bewerkstelligen voor besluiten. […] Burgerparticipatie kan het draagvlak zeker vergroten, maar is geen resultaatsverplichting op een voor alle partijen aanvaardbare beslissing."

Dus: kun je het als gemeente goed doen bij de opening van een asielzoekerscentrum? Gemeenten moeten kiezen tussen het naleven van de (spreidings-)wet aan de ene kant en lokaal draagvlak aan de andere. Die optelsom is inmiddels 'explosief', schreef de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) deze week in een brandbrief aan het kabinet: "lokale intimidatie en geweld, groeiende frustratie bij inwoners en bestuurders en Haagse signalen die de uitvoering van wettelijke taken ondergraven." De VNG eist nog deze week een spoedberaad met het kabinet.

Meer over dit onderwerp zie je in de nieuwe video op het Youtube-kanaal van Pointer.