Dit artikel is geschreven samen met onderzoeksjournalist Eelke van Ark van Follow the Money

Een doodgewone woensdag in de Belgische Ardennen. Het verkeer raast over de snelweg E25, even onder Luik. Een loodgieter rijdt naar het noorden met twee liftende Nederlandse pubers die hij net heeft opgepikt. 'Femke' (17) is opgelucht ingestapt, ze had anders misschien wel uren met haar duim omhoog moeten staan. Zij en haar reisgenoot - een tienerjongen die aan psychoses lijdt - kunnen mee tot Roermond. Als ze maar in Nederland zijn, denken de twee kersverse ex-cliënten van de Gelderse GGZ-instelling Compass, dan komen ze wel weer thuis.

Femke was na een moeilijke periode thuis aan veelbelovend behandeltraject van Compass in de Ardennen begonnen. Maar de praktijk valt tegen, vooral omdat één van de drie net (via Facebook) ingehuurde begeleiders, haar probeert te versieren. "Hij heeft me letterlijk betast. Ik heb hem weggeduwd", zegt ze. Ze wil nog maar een ding: naar huis: "Ik vond het helemaal niet fijn meer daar."

Naar huis? Dát gaat zomaar niet, zegt Compass-eigenaar Koos Föllings volgens Femke. Hij weigert Femke voor het einde van haar Ardennen-traject mee naar Nederland te nemen, ongeacht haar klacht.

Weggelopen cliënten

'Dan ga ik liften', besluit de puber, de jongen met psychoses wil met haar mee. Zonder hun ID-bewijs en telefoon - die ze bij de leiding hadden moeten inleveren - beginnen de twee aan een onzekere tocht naar huis. "Ze hebben ons gewoon uitgezwaaid; Koos, de begeleiders en de andere cliënten", zegt Femke.

Voor ze bij de snelweg zijn, is hun eerste tussenstop een friettent. Daar belanden met grote regelmaat cliënten van Compass die het landgoed hebben verlaten, vertelde Föllings zelf, eerder aan Pointer en Follow the Money. Hij vindt niet dat cliënten mogen verwachten dat ze vanuit de Ardennen worden thuisgebracht als de behandeling voortijdig wordt afgebroken: “Dan loop je de berg maar af en de eerste frietkraam die je tegenkomt weet wel dat je van ons komt, want die zijn dit inmiddels wel een beetje gewend.”

Femke belt er - net als al die anderen - naar huis. Haar moeder denkt dan nog dat Compass een keurige instelling is en vat Femkes vlucht op als de zoveelste opstandige daad van een moeilijke puber. Ze stuurt haar dochter terug, maar de twee tieners zijn vastbesloten om naar Nederland te reizen. Pas als de twee alweer in Nederland zijn krijgt Femkes moeder van Compass te horen dat haar dochter is weggelopen.

Er volgen geen excuses van de instelling, maar Femke wordt uit huis geplaatst omdat ze de 'hulp' van Compass weigerde.

Femke is een van de tientallen mensen die zich bij Pointer en Follow the Money hebben gemeld naar aanleiding van de publicaties over Compass en Föllings. We spraken sindsdien met zestien cliënten en ouders van cliënten. De meesten willen onherkenbaar blijven uit angst voor Föllings’ reactie. Zij waren verspreid over verschillende perioden en om verschillende redenen bij Compass in behandeling. Hun ervaringen komen sterk overeen wat betreft de handelwijze van Compass en worden waar mogelijk met documenten ondersteund.

Hun verhalen schetsen een beeld van een instelling waar kwetsbare cliënten in grote mate afhankelijk zijn van de grillen van Föllings. Behandelingen worden abrupt beëindigd en beloftes niet nagekomen. Op de dagbehandeling - volgens Föllings nadrukkelijk géén dagbesteding - worden cliënten met regelmaat ingezet om onder de noemer 'arbeidstherapie' auto's te wassen, of in een manege en het bos te werken. Ook ontbreekt het volgens de cliënten aan een veilige omgeving. Bij crisissituaties is begeleiding niet altijd beschikbaar en zijn de jongeren soms op elkaar aangewezen.

Meerdere cliënten blijken bij Compass bovendien een verkeerde diagnose te hebben gekregen, zonder dat daar goed diagnostisch onderzoek aan voorafging. Daarbij gaat het om persoonlijkheidsstoornissen, ernstige psychiatrische aandoeningen en verslavingen.

"Uiterst kwalijk", noemt emeritus hoogleraar klinische psychologie Jan Derksen de gang van zaken bij Compass tegenover Pointer en Follow the Money. "Een instelling waar dit soort praktijken plaatsvinden moet met wortel en tak worden uitgeroeid. Kwetsbare jongeren hebben de beste hulp nodig."

Bovendien blijkt dat over Compass sinds 2013 al zeker negentien keer melding is gedaan bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ).

Slechte kwaliteit, grensoverschrijdend gedrag en declaratiefraude

De meldingen zijn gedaan door cliënten, medewerkers en gemeenten. Ze betreffen onder meer slechte kwaliteit van zorg, grensoverschrijdend gedrag door Föllings, het bewust en stelselmatig indienen van onrechtmatige declaraties en niet voldoen aan de wettelijke eisen op het gebied van behandeling en klachtenprocedures. In totaal zijn bij Pointer en Follow the Money nu negentien afzonderlijke meldingen bekend waarvan zeker twaalf door gemeenten.

Voordat de Inspectie in 2020 het rapport publiceert waarin Compass er met slechts enkele verbeterpunten afkomt, zijn al zeker zes meldingen gedaan over misstanden bij de instelling. Bovendien is dan al twee keer expliciet gewaarschuwd over de persoon Föllings zelf en heeft de IGJ bovendien zelf geconstateerd dat Föllings zich ten onrechte voordoet als psychotherapeut. Daarop volgde slechts een waarschuwing, liet de IGJ eerder aan Pointer en Follow the Money weten.

In de Pointer Radio-uitzending vertelt programmamaker Jolien de Vries over de zaak Compass:

Nauwelijks therapie

De - voor zover nu bekend - eerste melding uit 2013 gaat over een gebrek aan professionaliteit en onveilige situaties in het Ardennen-traject. Dit zesweekse programma in de Belgische bossen geldt als de basis van Compass. Föllings vertelde eerder tegenover Pointer en Follow the Money dat de instelling vanuit die trajecten is ontstaan, en nog steeds vormt het programma voor het gros van de cliënten de entree.

Afgezonderd van familie en bekenden gaan jongeren hier de confrontatie aan met zichzelf en moeten zij destructieve patronen doorbreken. Uit verschillende verklaringen blijkt dat de trajecten door de jaren heen vaak begeleid zijn door pas aangenomen personeel dat elkaar noch de instelling goed kent.

De dan 17-jarige 'Judith' is een van de deelnemers die het Ardennen-traject doorloopt. Als kind is ze gediagnosticeerd met een ontwikkelingsstoornis met kenmerken van autisme. Ze blijkt het enige meisje in een tour met uitsluitend volwassen, mannelijke cliënten die vooral kampen met verslavingsproblematiek. "Ik wist niet goed wat ik ermee aan moest", zegt Judith.

Het enige lijntje met de buitenwereld zijn de brieven die de cliënten iedere zondag van hun familie ontvangen. De brieven zijn niet privé: medewerkers van Compass scannen de inhoud voordat cliënten ze zelf mogen lezen. Het gebeurt meerdere keren dat Judith geen brieven krijgt: "Dan zeiden de begeleiders dat mijn ouders niets hadden gestuurd."

Achteraf blijkt dat niet te kloppen: Judiths ouders schrijven trouw iedere week een brief. Waarom die niet bij Judith terechtkomen is onduidelijk, maar het zorgt voor onbegrip van Judith en de band met haar ouders verslechtert.

Daarbij krijgt Judith in de Ardennen nauwelijks therapie. Ze praat naar eigen zeggen hooguit tien minuten per dag met een begeleider en net als andere cliënten vult ze de dagen met klusjes in en om het landgoed, een beetje sporten en potjes Risk.

Een paar keer probeert Judith weg te lopen maar omdat Compass haar portemonnee, identiteitsbewijs en telefoon heeft ingenomen, komt ze niet ver. Net zoals Femke de reis alleen wagen is een brug te ver: "Ik durfde niet langs de snelweg te zitten en te liften."

Op het landgoed in de Ardennen zien de deelnemers standaard iedere woensdag Föllings in zijn Mercedes het terrein oprijden. "Het leek wel of de koning langskwam, het huis moest dan speciaal schoongemaakt worden en iedereen was vervolgens van slag", vertelt een cliënt. Samen met steeds dezelfde therapeute bepaalt Föllings tijdens zijn wekelijkse bezoeken welke verdere behandeling cliënten zullen krijgen bij Compass, bevestigen alle cliënten.

Dat Föllings totaal niet terzake kundig is, had de Inspectie van meet af aan kunnen weten: in 2015 doet een oud-collega van Föllings telefonisch een uitgebreide melding over diens wangedrag bij de Vincent van Gogh-kliniek, een specialistische ggz-instelling in Zuid Nederland waar Föllings voor Compass werkzaam was. Hij benoemt het gebrek aan kwalificaties van de jeugdzorgdirecteur. En het gegeven dat bij zijn vorige werkgever onderzoek naar Föllings is gedaan, onder meer vanwege grensoverschrijdend gedrag tegenover vrouwelijke medewerkers. Het leidde tot een aangifte, liet de kliniek eerder in een reactie aan Pointer en Follow the Money weten.

Niettemin kan Föllings jarenlang niet alleen in belangrijke mate de behandeling van cliënten bepalen, hij stelt - zonder daartoe gekwalificeerd te zijn - ook zelf diagnoses. Die blijken bij meerdere cliënten niet te kloppen, zo ontdekten zij achteraf.

Meerdere meisjes krijgen bij Compass de diagnose 'borderline persoonlijkheidsstoornis'. Pointer en Follow the Money spraken twee van hen die in werkelijkheid aan heel andere aandoeningen blijken te lijden. 'Marie' krijgt van Föllings eerst te horen dat ze een onderzoek zal krijgen voor een diagnose. Maar daar komt niets van. "Na een tijdje stelde Koos gewoon zelf de diagnose. Hij zei ook dat alle vrouwen borderline hebben", zegt ze. Inmiddels is duidelijk dat Marie niet aan een persoonlijkheidsstoornis lijdt, ze is ook niet meer in behandeling bij Compass.

'Je zoekt gewoon aandacht, kreeg ik te horen'

Ook Judith, het 17-jarige meisje dat in de Ardennen tussen enkel volwassen mannen terechtkwam, krijgt het stempel 'borderline'. Ze is als kind gediagnosticeerd met MCDD (Multiple Complex Developmental Disorder, red) een ontwikkelingsstoornis met kenmerken van autisme, maar bij Compass verandert die diagnose in 'borderline'.

"Ik was het er niet mee eens. Maar wat kun je doen? Het stukje 'sterke ik' werd helemaal klein gemaakt", zegt ze. Marie vertelt over soortgelijke ervaringen. Bij haar is het Föllings zelf die de opmerkingen maakt over haar vermeende borderline persoonlijkheidsstoornis: "Je zoekt gewoon aandacht, kreeg ik dan te horen."

In correspondentie die is ingezien door Pointer en Follow the Money beweert directeur Föllings dat Judith is gezien door een psychiater die haar heeft gediagnosticeerd. Het meisje kan zich deze psychiater niet herinneren en een onderzoeksverslag hiervan heeft Compass ondanks herhaaldelijk verzoek niet overlegd.

Als deugdelijk onderzoek had plaatsgevonden, is de kans klein dat Judith dat niet meer zou weten, denkt emeritus hoogleraar Jan Derksen. "Bij het vaststellen van een borderline-persoonlijkheidsstoornis moeten meerdere onderzoeksgesprekken plaatsvinden door een klinisch psycholoog, psychiater of gezondheidspsycholoog. Ook moet gebruik worden gemaakt van andere databronnen, zoals vragenlijsten. Het lijkt mij kansloos dat iemand zich dat niet herinnert", zegt Derksen.

De vader van Judith, Hein, is een van de melders die bij de Inspectie een klacht indient. Die gaat niet alleen over slechte zorg maar ook over het ontbreken van een deugdelijke klachtenprocedure bij de instelling. "In 3 jaar tijd zijn mijn vrouw en ik door Compass ruim 6 jaar ouder geworden", zegt Hein. Na een lang traject verwacht Hein binnenkort uitspraak in zijn zaak door een onafhankelijke klachtencommissie.

Luister naar onze uitzending over zorgmiljonairs van februari 2021:

Nachtwaker met TBS-verleden

Ook een aantal van de tientallen gemeenten in Gelderland, Brabant en Limburg waar Compass actief is, meldde zich door de jaren heen namens cliënten bij de Inspectie. Die meldingen betreffen verscheidene tekortkomingen in onder meer de dagbesteding en woonzorg die de instelling biedt. Ook hier drukt Föllings steeds een zwaar stempel op beslissingen over de behandeling van cliënten.

Cliënt 'Anne' woont al een paar maanden bij Compass als ze naar de Ardennen gaat en is van de eerste fase doorgestroomd naar een zogenaamd 'fase 2-huis', waar ze een stapje dichter bij zelfstandigheid zou moeten zijn. "Ik ging in de Ardennen enorm vooruit, dat vond ik niet alleen, maar mijn begeleider ook. Maar van Koos moest ik ineens terug in de eerste fase. Helemaal opnieuw beginnen. Hij heeft daar geen andere reden voor gegeven dan dat hij dat zo zag."

In de huizen waar jongeren in verschillende fases naar zelfstandigheid begeleid worden, ontbreekt het volgens de cliënten vooral aan begeleiding. De locaties vonden ze slecht onderhouden en soms ronduit smerig. De begeleiding komt in 'fase-1' nog dagelijks langs, maar cliënten moeten ook veel tijd met elkaar doorbrengen zonder toezicht. In de zogenaamde 'fase 2-locaties' is minder begeleiding en die komt ook niet altijd opdagen.

Zo beschrijven meerdere cliënten los van elkaar hetzelfde incident waarbij een huisgenoot in ernstig verwarde toestand raakt. "We hebben uren op haar ingepraat. Ze was compleet buiten zinnen en sloeg zichzelf. De begeleiding kwam niet opdagen, we moesten wachten op de nachtwaker. Dat is een man die aan iedereen vertelt dat hij zijn vriendin heeft vermoord en daarvoor jaren in de bak heeft gezeten."

Op de dagbehandelingslocatie van Compass, 'de Vuurtoren' in Wijchen, ontvangen cliënten volgens Föllings uitsluitend behandeling. In het gesprek dat hij in maart voert met Pointer en Follow the Money maakt hij expliciet bezwaar tegen de term 'dagbesteding'. Cliënten ontvangen er inderdaad groepstherapie en kunnen er aan boksen of yoga doen.

Maar ze worden ook ingezet voor allerlei klusjes, blijkt uit de verklaringen van de cliënten: "We moesten auto’s wassen van het personeel en stront scheppen in de manege. Op een dag moesten we in die manegebak ook alle stenen uit het zand halen. Toen zei de arbeidstherapeut dat het ook met de machine had gekund. 'Waarom doen we dit dan?' vroeg ik. 'Jullie kosten toch niks', zei hij toen."

Dat 'behandeling' een rekbaar begrip is bij Compass blijkt ook uit het gegeven dat de cliënten iedere donderdag onderhoudswerkzaamheden uitvoeren in gebieden van Staatsbosbeheer. De natuurorganisatie bevestigt dat: "Staatsbosbeheer heeft een samenwerkingsovereenkomst met stichting Compass voor arbeidsmatige dagbesteding tot 2025. Het gaat om het bieden van dagstructuur met aanvullend beheerwerk in onze terreinen."

Afkappen behandeling

Ook de abrupte manier waarop de instelling behandelingen soms afbreekt is bij de Inspectie gemeld. Meerdere cliënten verklaren tegenover FTM en Pointer dat Compass hun behandeling vroegtijdig beëindigde. Eind vorig jaar wordt dit gemeld door Shivani.

Het leven was niet makkelijk voor de 44-jarige die als jongetje ter wereld kwam. Als kind raakt ze - dan nog Philip - psychisch beschadigd door onder andere seksueel misbruik door een arts. Het leidt tot intense angsten en zware depressies.

In 2016 ondergaat Philip de fysieke transitie naar Shivani. Maar de trauma's uit haar jeugd zijn daarmee niet verdwenen: "Ik ben twintig jaar op zoek geweest naar een goede therapeut", zegt ze. In 2019 komt ze terecht bij Compass.

Het begint hoopgevend. Een gespecialiseerde psycholoog behandelt Shivani's jeugdtrauma's op basis van EMDR (Eye Movement Desentization and Reprocessing, red). Maar als ze bij de meest donkere herinneringen belanden komt het traject tot een abrupt einde: de psycholoog kondigt aan een andere functie binnen Compass te gaan vervullen.

De vervanger die de behandeling overneemt is jong, 'net van school' volgens Shivani, en heeft geen ervaring met traumatherapie. Shivani's gezondheid verslechtert door de opgerakelde trauma's die intense nachtmerries veroorzaakt hebben. Om te zorgen dat haar leven draaglijk blijft, schroeft de psychiater haar medicatie op tot vijf verschillende middelen, waarvan meerdere antipsychotica. Door de bijwerkingen komt Shivani 20 kilo aan.

Omdat haar gezondheid achteruit blijft gaan, dient een nieuwe traumabehandelaar zich aan. Dit keer gaat het om Föllings zelf. Maar tot een behandeling komt het niet. Als Shivani te laat arriveert voor een kennismakingsgesprek krijgt ze te horen dat haar behandeling per direct is stopgezet: het zou de tweede keer zijn dat ze een afspraak niet nakomt. Ontsteld en radeloos door dit abrupte einde rijdt ze terug naar huis. Kort daarop doet ze een melding bij de Inspectie.

Niet verslaafd

Wat Shivani in haar melding niet eens noemt, is dat Compass haar onder valse vlag heeft behandeld. Dat ontdekte ze vorig jaar, nadat haar behandelaar vroeg of ze een toestemmingsverklaring wilde ondertekenen waarmee Compass direct bij Shivani’s verzekeraar CZ kan declareren. “Dat was het moment dat ik heel argwanend werd. Ik dacht, hier klopt iets niet.”

Als ze het document bekijkt ziet ze dat er 'Ambulante Verslavingszorg' op het formulier staat, terwijl van verslaving geen sprake is. "Ik gebruik geen alcohol of drugs en heb nooit gerookt", zegt Shivani. In haar zes pagina's tellende behandelplan staat niet dat ze hulp krijgt voor verslavingsproblematiek.

Toch tekent Shivani want ze voelt zich onder druk gezet: "Mijn behandelaar zei dat het een administratieve kwestie was en dat verzekeraar CZ zou stoppen met vergoeden als ik weigerde te tekenen", zegt ze. Zonder therapie redt ze het niet: "Op dat moment sliep ik een half uur per nacht."

"Dit is oplichterij, het is ontzettend kwalijk", zegt Jan Derksen, emeritus hoogleraar klinische psychologie, als Pointer en Follow the Money hem de situatie voorleggen. "Er wordt gerommeld."

Het is extra kwalijk omdat het stempel 'verslavingszorg' later nadelige gevolgen kan hebben bij het afsluiten van bijvoorbeeld verzekeringen, volgens Derksen. "Als die een check doen op iemands gezondheid en dit soort diagnoses zien, kan het zijn dat zo'n partij zegt: dit zien we niet zitten."

Shivani blijkt bovendien niet de enige cliënt die bij Compass onjuist als verslaafde is aangemerkt. Bij Pointer en Follow the Money meldt zich nog een cliënt, ook transgender, die achteraf ontdekte dat in het behandeldossier onterecht de diagnose 'middelenmisbruik' voorkwam. Een oud-medewerker van Compass verklaart dat in elk geval twee cliënten het stempel 'cannabisafhankelijkheid' kregen terwijl geen sprake was van drugsgebruik. Directeur Föllings zou hiervan op de hoogte zijn.

Onderzoek

Zorgverzekeraar CZ heeft inmiddels tegenover Shivani bevestigd dat zij van Compass een document onder de diagnose verslavingszorg hebben ontvangen. Tegen Pointer en Follow the Money zegt een woordvoerder dat CZ vorige week meer verzekerden heeft benaderd: "Op die manier willen wij een beeld krijgen bij de declaraties en de daadwerkelijk verleende zorg."

Een deel van de verzekerden heeft al telefonisch gereageerd. "Zij geven aan dat de declaratie mogelijk niet overeenkomt met de zorg die daadwerkelijk geleverd is. Dit gaan wij nu verder onderzoeken", meldt de woordvoerder.

En er lopen meer onderzoeken naar Föllings en zijn instelling. Zorgverzekeraar Zilveren Kruis laat weten dat zij 440.000 euro aan gedeclareerde zorggelden terug zal vorderen en heeft Compass opgedragen haar cliënten te laten weten dat er geen betaalovereenkomst meer is per 2021. De verzekeraar zet het onderzoek bovendien ook voort naar aanleiding van een nieuwe melding.

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd liet eerder weten op de hoogte te zijn van het titelmisbruik van Föllings en zijn eerdere strafrechtelijke veroordeling, maar kon niet ingaan op vragen omdat haar onderzoek nog in gaande is. Naar aanleiding van de gesprekken met betrokkenen legden Pointer en Follow the Money opnieuw vragen voor. Een woordvoerder laat weten dat de IGJ ook daarop niet kan reageren in verband met het lopende onderzoek. Wel worden binnenkort de Kamervragen beantwoord die René Peters (CDA) en Attje Kuiken (PvdA) stelden naar aanleiding van de publicaties.

Inmiddels is op de website van Compass te lezen dat er momenteel een cliëntenstop is: 'Gezien de huidige omstandigheden kan Compass helaas geen nieuwe cliënten aannemen of op de wachtlijst plaatsen. Verschillende mediaberichten zorgen er momenteel voor dat eerst afstemming over de samenwerking met inspectie, gemeenten en zorgverzekeraars noodzakelijk is'.

Reactie Koos Föllings

We legden de ervaringen van cliënten in dit artikel voor aan eigenaar Föllings. Hij ontkent in een reactie dat hij zelf diagnoses heeft gesteld. "Diagnoses worden binnen Compass gesteld door de psychiaters, na een uitvoerig diagnostisch traject." De in het artikel omschreven ervaringen komen van cliënten waarvoor Compass kennelijk niet een 'passende instelling' was, stelt Föllings. Het artikel dat hem de woensdag voor publicatie werd voorgelegd, geeft volgens Föllings 'niet een juist beeld' omdat er geen verhalen in staan van tevreden cliënten. Ook stelt hij dat er onwaarheden in staan, maar hij vermeldt niet welke. Volgens Föllings was er onvoldoende tijd om een gedetailleerde reactie te kunnen sturen.

Tot slot verwijst hij naar de Inspectie, die nog nooit actie ondernam tegen Compass: "De IGJ ziet er (uiteindelijk) op toe dat er binnen Compass goede en adequate zorg wordt verleend. De IGJ heeft nooit eerder aanleiding gezien voor het opleggen van een maatregel".