De afgelopen 10 jaar verschenen minstens 10 boeken die kritisch zijn over het vaccineren van kinderen. We hebben die boeken niet gelezen, maar we leiden dat af uit de titel, de omschrijvingen, de recensies en informatie die over de auteurs te vinden is. Het publiceren van deze boeken is vanzelfsprekend niet verboden, maar deze zomer bleek dat het misschien wel een morele kwestie is. Toen Zomergasten-presentatrice Janine Abbring winkelketen Vitaminstore bekritiseerde over het uitstallen van een anti-vaccinatieboek kon ze op veel bijval rekenen. Als de verkoop een discussie waard is, geldt dat ook voor het uitgeven daarvan. Of gaan we dan te ver?

In de weken na dat relletje kwam ik er zelf niet uit: moet je uitgeverijen en winkels aanspreken op het uitgeven en verkopen van boeken met een omstreden theorie? Als iets nou een fundament is voor een gezonde democratie, dan is het vrijheid van meningsuiting en uitgeverijen die dat mogelijk maken. Maar als daarmee de vaccinatiegraad daalt en het de volksgezondheid in gevaar brengt, mag je dan op zijn minst met het morele vingertje wijzen?

Uitgeverijen

Ik bel eerst een paar uitgeverijen. De eerste is Schrijverij Mooi Mens, gerund door Renate Diks. Zij geeft het Amerikaanse ‘Vaccinatie is geen immunisatie’ van Tim O'Shea uit. Dat ging nogal toevallig. Zij ontmoette in een vliegtuig een Nederlandse fysiotherapeut werkend in Portugal. Hij prees dat boek aan, ze las het en geeft het nu uit. O'Shea vindt vaccinaties een totale inbreuk op de natuur, de vaccins worden beschermd door de industrie en ouders weten niet wat er in zit. Dat laatste is overigens in Nederland niet waar, want op de website van het RIVM staat wat er in de vaccins zit.

Het boek is uit 2013 maar wordt nog steeds goed verkocht. Diks geeft als reden op dat een boek ‘ergens over moet gaan’. Ze vindt zichzelf geen anti-vaxxer, maar ze is erg tegen de farmaceutische industrie. ‘Ziektes worden echt niet uitgeroeid, dan stort Big Pharma in’. Ze had ook contact met de invloedrijke vaccinatiecriticus Door Frankema, en die vond het ook een goed boek. Als ik haar vertel dat deze stellingen uit het boek volkomen ingaan tegen de wetenschappelijke consensus, benadrukt ze dat ze dat ook niet weet. Het kan best zijn, het is interessant die discussie.

Internet

Een veel grotere speler is uitgeverij AnkhHermes, gespecialiseerd in boeken over persoonlijke groei. Zij gaven vrij recentelijk drie boeken uit die je anti-vaccinatie kan noemen. De bekendste is het boek waar Janine Abbring zich druk over maakte: Leven zonder vaccinaties. Volgens woordvoerder Anouschka van Wettum is de uitgeverij absoluut niet tegen vaccineren. ‘We hebben zelf onze kinderen ingeënt.’ Maar als mensen twijfelen, is het goed dat er boeken zijn van mensen die weten waar ze over praten, zodat ze zich kunnen oriënteren. ‘We geven de boeken vooral uit omdat het gevaarlijk kan zijn om op internet te zoeken. Deze dames (de auteurs Noor Prent en Tineke Schaper) zijn al jaren bezig met het niet-vaccineren, hebben daar jarenlang onderzoek naar gedaan, zij kunnen vanuit hun achtergrond zo’n boek laten uitgeven.’

Abricampagne

Als ik vraag of de uitgeverij intern wel eens praat over haar maatschappelijke verantwoordelijkheid, zegt ze dat de uitgeverij als achtergrond heeft dat ieder zijn of haar eigen keuzes moet kunnen maken. Verder propageren ze het boek niet fanatiek. ‘We hebben geen grote abricampagne met posters door het hele land heen, (met de boodschap, red.) ga niet vaccineren.’

Ik heb de vraag ook voorgelegd aan Jaron Harambam, socioloog en verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doet onderzoek naar de wereld van complotdenkers. Hij ziet weinig in een morele discussie over het uitgeven en verkopen van boeken. Om te beginnen is er een praktisch bezwaar. Boekwinkels verkopen heel veel boeken met standpunten waar ze niet verantwoordelijk voor zijn, bijvoorbeeld over bepaalde economische stromingen of politieke boeken. ‘Ik kan me niet voorstellen dat boekwinkels daar op aangesproken gaan worden, lijkt me niet handig.’ Er is wel een parallel met sociale media, die nu ook worden aangesproken op bepaalde berichten, maar die hebben veel meer bereik en invloed dan een boekwinkel.

Fakenews

Harambam: 'Er is ook een inhoudelijk probleem. Hoe stel je vast wat echte kennis is en wat jij zelf ziet als niet waar, als fake news. Die grens is niet gemakkelijk te trekken. Jij als journalist mag dan denken te weten wat het echte verhaal is, of de meerderheid mag vinden dat alles wat neigt naar anti-vaccinatie per definitie onzin is. Maar zo’n enorme stellingname kan ook problematisch zijn, het is in ieder geval niet productief. Het is beter als we bestuderen wat nu de zorgen van die groepen zijn, wat ze te vertellen hebben. Met zo’n open uitgangspositie leer je meer over ze en kan je beter een debat met ze voeren.'

Vrijheid van meningsuiting

Voor Harambam is het duidelijk: in een democratie geef je uit wat je wilt. ‘Het hangt er vanaf wat voor kleur uitgeverij je wilt zijn. Ben je een uitgeverij die verschillende ideeën over de werkelijkheid wil uitbrengen en wil je daar een discussie over, of heb je maar één idee. Zolang in een boek niet wordt aangezet tot haat of geweld is dat onze vrijheid van meningsuiting. In onze vrije democratie mogen verschillende geluiden gepubliceerd worden.’ Bovendien voorspelt Harambam dat het verbannen van boeken de weerstand zal doen toenemen. Die groep zal zich nog verder geridiculiseerd voelen.

We gaan door met ons onderzoek en horen graag van jullie over wat nu wel of niet kan, en waar je elkaar nu wel of niet op aanspreekt. Hoe zit het bijvoorbeeld met controversiële medische claims in sommige van die boeken? Die vallen onder de vrijheid van meningsuiting. Maar als het gebruikt wordt in een reclame of toegepast in een behandeling, kán het voor de Reclame Code Commissie of de tuchtrechter wel een ding zijn. Later meer daarover. Wil jij iets kwijt over de rol van uitgeverijen, boekwinkels of de media, of iets anders over de wereld van de vaccinatie, reageer via het tipformulier.