Het was een gesprek met haar kapster dat actrice Thekla Reuten op het activistische pad bracht. “Ze vertelde mij over haar zoon, volgens haar een creatief, sociaal en vrolijk kind. Maar sinds hij een telefoon heeft, zag ze hem verdwijnen.” Een ander gesprek dat haar raakte, was met twee meisjes van 16 uit haar buurt. “Eentje vertelde dat ze haar ouders verboden had haar zusje van 11 op social media te laten. Het lukte haar zelf niet om te stoppen met scrollen op Instagram. Ze zei: ‘Die algoritmes zijn vreselijk; het eerste dat je als meisje te zien krijgt als je een TikTok-account aanmaakt, is een video over hoe je moet kotsen zonder dat je ouders het merken. Jongens worden de fuik van Andrew Tate ingezogen.’ ”

Reutens eigen kinderen zijn nog jong, 5 en 8 jaar. Maar om haar heen ziet ze ouders met oudere kinderen worstelen met het smartphone gebruik van hun kinderen. “Ik las steeds meer over wat smartphones doen met kinderen en het begon gewoon te wringen. Ik kreeg weerstand tegen de norm dat een kind zo’n ding ‘moet’ voor de middelbare school. De prefrontale cortex, daar zit ons vermogen tot plannen en impulscontrole, is niet ontwikkeld in het puberbrein, laat staan op nog jongere leeftijd. En juist in die periode geven we ze smartphones.”

Daarom zette ze met gelijkgestemden het platform Smartphonevrij Opgroeien op en is ze met de Amsterdamse wethouder Marjolein Moorman in gesprek over hoe scholen het mogelijk kunnen maken dat kinderen ook zonder smartphone naar de middelbare school kunnen gaan.

Collectieve smartphoneverslaving

Het plan voor een collectieve ‘afspraak’ met ouders is geïnspireerd door een vergelijkbaar grassrootsinitiatief uit Engeland. In februari begonnen Daisy en Clare, moeders van jonge kinderen, een whatsappgroep om hun zorgen te delen over de collectieve verslaving aan smartphones en de gevolgen voor de mentale gezondheid van jongeren en steun te vinden bij andere ouders die hun kinderen op jonge leeftijd ook nog geen smartphone geven.

De kinderen van deze twee vriendinnen waren 8 en 9, maar ze wisten dat in Engeland 91 procent van de 11-jarigen een smartphone heeft. De tijd voor een mentaliteitsverandering was dus beperkt. De ironie wil dat hun idee snel viraal ging. Toen de moeders hun verhaal op Instagram zetten, sloten andere bezorgde ouders zich snel aan. Binnen 2 weken was de whatsappgroep opgesplitst in lokale groepen met meer dan 60.000 ouders.

Voor een online seminar van de Britse moeders, waarin ze de lessen die zij geleerd hadden deelden met geïnteresseerden, meldden ook een aantal Nederlandse ouders zich aan. Zij zetten samen een Nederlandse variant van dit initiatief op. Op de site kunnen mensen zich inschrijven voor een nieuwsbrief, voor whatsappgroepen per stad of provincie, en kunnen ze tips vinden over hoe ze het gesprek over telefoons aan kunnen gaan op de school van hun kinderen.

Sinds dit jaar moeten scholen beleid hebben om smartphones uit de klas te weren als ze niet voor de les gebruikt worden. Sommige scholen kiezen voor een ‘thuis of in de kluis’ beleid waarbij telefoons ook tussen lessen en in de pauzes niet gebruik mogen worden, bij andere scholen moet de telefoon alleen tijdens de lessen opgeborgen worden.

Het onlangs in het Nederlands verschenen boek Generatie Angststoornis van sociaal psycholoog Jonathan Haidt maakt veel los. Hij brengt allerlei onderzoeken samen die volgens hem laten zien dat smartphones de grote oorzaak zijn van verslechterende mentale gezondheid van jongeren, met name bij meisjes. Dit is een wereldwijde trend, al zijn niet alle deskundigen het eens met Haidt dat dit vooral te verklaren is door de opkomst van de smartphone. Haidt is weer een inspiratiebron voor ouderinitiatieven, naast de genoemde voorbeelden in Engeland en Nederland bijvoorbeeld ook in Spanje en Duitsland.

Verslavende apps

Een van de moeders die samen met Thekla Reuten het initiatief nam voor Smartphonevrij Opgroeien is journaliste Danielle Batist. “Ik ontmoet veel ouders die denken dat ze de enige zijn die hierover nadenken. Of dat ze wel heel conservatief zullen zijn als ze hun kind niet al op jonge leeftijd een smartphone geven.”

Het valt Batist op dat Meta (het bedrijf achter onder meer Facebook en Instagram) op dit moment adverteert met opties voor ouders om controle te hebben over het account van hun kind. “Dat is natuurlijk een reactie op wat wij als ouders nu doen. Het is een beetje als met vapen dat door de tabaksindustrie in de markt gezet werd als een light variant van roken.”

Volgens haar is het echter een illusie dat het gebruik van social media te beteugelen is. “Als het ons als ouders al niet lukt om gedisciplineerd met onze telefoon om te gaan, hoezo verwachten we dat kinderen dat wel kunnen? Die apps en apparaten zijn zo verslavend gemaakt dat het bijna niet te doen is om jezelf in de hand te houden.”

Batist ziet om zich heen hoe telefoons telkens bij een jongere doelgroep normaal worden. “Een paar jaar geleden leek het iets leuks om te kopen, nu wordt het steeds meer dat ouders het gevoel hebben dat ze niet anders kunnen, omdat je niet wil dat je kind buiten de boot valt.” Ze is blij dat haar oudste kind nog maar acht is. “Nu hebben we nog tijd om een tegenbeweging te beginnen. Er is al een ommekeer begonnen, en over 10 jaar zal er denk ik wetgeving zijn die kinderen beschermt.”

‘Het leven is te kort om door te brengen op een smartphone’

Het probleem zit voor Batist niet in gevaren als online pesten en blootstelling aan schadelijke content. “Altijd iets bij je hebben dat je afleidt en dat voorkomt dat je gaat buitenspelen vind ik een minstens zo groot probleem. Ik kan niet ontkennen dat ik te veel op een scherm zit, ook in de trein, in bed en als ik door een park loop. Ik wil niet dat mijn kinderen hun kindertijd al scrollend doorbrengen. Het leven is te kort om door te brengen op een smartphone. Je moet je kunnen vervelen. Er komt echt wel een moment dat mijn dochter een smartphone krijgt. Al hoop ik dat er tegen die tijd betere smartphones met minder verslavende apps zijn.”

Haar eigen dochter van acht ziet om zich heen al wat een smartphone met kinderen kan doen. “Op school zijn telefoons verboden, maar na schooltijd komen ze uit de tassen tevoorschijn. Dan wordt er minder gevoetbald en gespeeld. Een schermpje heeft al snel meer aantrekkingskracht dan een voetbal.”

Pointer maakt een uitzending over jongeren, hun mentale gezondheid en de link met intensief smartphonegebruik, die in september wordt uitgezonden. We volgen het ouderinitiatief vanaf de allereerste videovergadering waarbij de Nederlandse geïnteresseerden met elkaar kennis maakten.

De mentale gezondheid van jongeren in ons land verslechtert. Studie, sociale media en de samenleving stellen steeds meer eisen. De druk op deze groep is groot. KRO-NCRV spreekt in dossier Druk! met jongeren en deskundigen over mentaal welzijn.