"Het bedrag van 18 miljard euro is een welvaartsverlies dat direct optreedt. Als je de EEA-methode toepast, dan kom je inderdaad op deze orde van grootte uit", zegt milieu-econoom Sander de Bruyn van het Planbureau voor de Leefomgeving die met de berekeningen van Pointer meekeek. Het EEA is het onafhankelijk kenniscentrum van de Europese Unie op het gebied van klimaat en milieu.

Ondanks een sterke daling van de luchtvervuiling sinds de jaren '90 voldoet Nederland nog nergens aan de WHO-advieswaarden voor gezonde lucht, die in 2021 zijn aangescherpt op basis van nieuwe gezondheidsonderzoeken. Volgens De Bruyn is het verbeteren van de luchtkwaliteit de investering waard: "De kosten van de maatregelen zijn over het algemeen minder groot dan de gezondheidswinst die je kan boeken."

Landbouw

De landbouwsector, en met name de veehouderij, blijkt de grootste veroorzaker van gezondheidsschade door luchtvervuiling in Nederland. Door de grote hoeveelheid ammoniakuitstoot zorgt de rundveesector in zijn eentje al voor 3 miljard euro aan schade - meer dan de 2,4 miljard euro schade door uitlaatgassen van wegverkeer. Dit komt vooral doordat ammoniak uit mest zich op grote hoogte mengt met andere vervuilende stoffen, waarbij fijnstof ontstaat dat zich over honderden kilometers kan verspreiden. Hierdoor blijft de impact van de veehouderij op de luchtkwaliteit niet beperkt tot het platteland, maar bereikt het ook stedelijke gebieden.

Verkeer en vervoer

De verkeer- en vervoersector, waar onder andere ook binnenvaartschepen en mobiele werktuigen uit de bouw bij horen, was met 5,3 miljard euro de tweede grootste bron van gezondheidsschade door luchtvervuiling. Vooral in de directe omgeving is de uitstoot van fijnstof en stikstof uit deze sector merkbaar.

De industrie, energie en raffinaderijen veroorzaken bij elkaar 3,1 miljard euro aan schade. De uitstoot van industriële vervuiling is duidelijk aanwijsbaar bij specifieke bedrijven. De top drie van 2022 bestaat uit Tata Steel (408 miljoen euro schade) en de Rotterdamse raffinaderijen van Esso (€185 miljoen euro) en Shell (176 miljoen euro).

Verklaring kosten

Volgens cijfers van het RIVM is luchtvervuiling na roken de grootste veroorzaker van gezondheidsschade in Nederland. Elk jaar belanden 50.000 longpatiënten in het ziekenhuis. Eén op de vijf kinderen met astma kreeg de aandoening door luchtvervuiling. De gevolgen reiken verder dan alleen longziekten: luchtvervuiling vergroot ook de kans op hartklachten, een hoge bloeddruk, een laag geboortegewicht en vroeggeboortes. Al deze klachten leiden tot meer doktersbezoeken, medicijngebruik en ziekteverzuim.

Door de gezondheidsgevolgen van het inademen van ongezonde lucht sterven er jaarlijks 11.000 Nederlanders gemiddeld acht maanden eerder. Naast de extra zorgkosten vormen deze verloren levensjaren de grootste maatschappelijke kostenpost. Economen zetten een prijs op deze verloren levensjaren omdat we dat in de maatschappij ook doen. We beoordelen de prijs van levensreddende maatregelen en gezondheidsprogramma's, levensverzekeringen, dure medicijnen of bedragen die we zelf zouden willen betalen om langer te kunnen leven.

“Dit onderzoek maakt het onzichtbare zichtbaar: de gigantische gezondheidskosten die luchtvervuiling veroorzaakt, zegt directeur Károly Illy van het Longfonds. Hij benadrukt dat deze cijfers niet alleen over geld gaan, maar dat achter deze miljarden ook het dagelijks leed van 1,2 miljoen mensen met een longziekte schuilt. “Die ervaren elke dag opnieuw de gevolgen van luchtvervuiling. En het probleem stopt daar niet – ook mensen zonder longziekte lopen ernstige gezondheidsrisico’s, nu en in de toekomst”.

Ammoniakuitstoot zorgt ook lokaal voor gezondheidsproblemen

Gezonde mensen hebben vaak weinig merkbare last van luchtvervuiling. Anders is dat voor mensen met een longziekte die dicht in de buurt van intensieve veehouderijen wonen. Milieu-epidemioloog Lidwien Smit (Universiteit Utrecht) onderzocht het effect op COPD-patiënten in gebieden met intensieve veehouderij: "Wij zagen in ons onderzoek dat bij hoge ammoniakpieken deze mensen een acute vermindering van hun longfunctie hadden, van 10 tot 20 procent. Als je al een longfunctie hebt die met 50 procent is verminderd, dan is dat een forse afname."

Volgens Smit zijn burgers en politiek zich onvoldoende bewust van de gezondheidsschade door luchtvervuiling uit de veehouderij. “Mensen zijn al snel geneigd om te denken: ‘maar ik ken niemand die door luchtkwaliteit is doodgegaan’”, zegt Smit. “Gezonde mensen zullen het niet zo snel merken dat zij iedere dag stoffen inademen die je niet hoort in te ademen. Longpatiënten die dichtbij veehouderijbedrijven wonen merken dat vaak wel. Die merken vaak wanneer de wind de verkeerde kant op staat, voelen zich benauwd of ze willen het huis niet uit. Dit levert ook allemaal sociale problemen op.”

Het huidige kabinet zet voor de landbouw vooral in op technologische innovaties om de uitstoot te verlagen, zoals emissiearme stalvloeren en luchtwassers die ammoniaklucht uit stallen schoonwassen. Lidwien Smit is daar sceptisch over: “Ik denk toch dat voor heel veel problemen in Nederland die we hebben met stikstof - in de natuur, met waterkwaliteit, maar ook met luchtkwaliteit - snijden in het aantal dieren in ons land de logische oplossing is.”

Rekenmethode

Pointer berekende de gezondheidsschadekosten door de rekenmethode van het Europees Milieuagentschap (EEA) toe te passen op de Nederlandse uitstoot van vervuilende bronnen. De methode brengt in kaart hoe schadelijke stoffen zoals stikstof, ammoniak en fijnstof zich door Nederland verspreiden van bron tot burger. De uitstoot van een ton ammoniak wordt bijvoorbeeld door de Nederlandse landbouwsector op 50.765 euro aan schade geschat. Deze verspreiding verschilt per sector: uitstoot uit een hoge schoorsteen verspreidt zich anders en verder dan uitstoot op straatniveau.land. Ook verschilt de impact per land: in het dichtbevolkte Nederland hebben meer mensen last van diezelfde ton ammoniak dan in de meeste andere Europese landen. Uit de schattingen komt een prijskaartje van in totaal 18 miljard euro aan schade aan onze gezondheid in 2022.

Luchtkwaliteit verbetert, maar advieswaarde nog ver weg

Sinds de jaren ‘90 is de uitstoot van luchtverontreinigende stoffen flink gedaald en voldoet Nederland aan de Europese normen. Maar deze daling stokt het laatste decennium, met name in de landbouw en industrie.

Nederland haalt de advieswaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) niet. Nergens in Nederland voldoen we nu aan het WHO-advies voor fijnstof (PM2,5). In 2021 verlaagde de WHO die waarden aanzienlijk voor onder andere fijnstof en stikstofoxiden, omdat uit nieuwe analyses bleek dat deze stoffen al bij veel lagere concentraties schadelijk zijn voor de gezondheid dan eerder werd gedacht.

Om aan deze nieuwe WHO-normen te kunnen voldoen zijn verregaande maatregelen nodig, zo oordeelde het RIVM in 2022: "De meeste impact heeft het terugdringen van het verkeer door in de grote steden alleen nog elektrisch rijden toe te staan. Ook zou een halvering van de uitstoot van de industrie, reductie van de veestapel en een verbod op houtstook nodig zijn."