De bronnen voor deze misleidende Twitter-berichten zijn onder meer websites zoals Need To Know, Xander Nieuws, De Dagelijkse Standaard, Ella Ster en NineForNews. Ook in Youtube-video's van Robert Jensen, Ongehoord Nederland en Café Weltschmerz worden regelmatig onjuiste en onbewezen uitspraken over het coronavirus gedaan. Wij linken met opzet niet naar deze bronnen om verdere verspreiding van onbetrouwbare informatie te voorkomen.

Deze misinformatie over COVID-19 is vaak te herkennen aan sensationele claims zonder bronvermelding of informatie die is verdraaid. Volgens deze onjuiste berichten liegt het RIVM, de medische wetenschap en de overheid over de ernst van het virus. Andere nepberichten beweren juist dat we met een 'paniekvirus' te maken hebben: het is niet veel dodelijker dan de griep. Ook zwerven valse claims rond over huis-, tuin- en keukenmiddelen die genezing van het virus realiseren, zoals vitamine C en frisse lucht.

Zo zou het mobiele 5G-netwerk de oorzaak zijn van het coronavirus; een claim waar geen enkel bewijs voor is. Miljardair en voormalig Microsoft-topman Bill Gates zou microchips willen implanteren om besmette personen in de gaten te houden. Het gaat niet om een uitspraak die hij direct heeft gedaan, maar om een uit zijn verband getrokken citaat op het sociale mediaplatform Reddit.

Ook zien we dat de pandemie in online talkshows en discussiepanels tot misinformatie leidt. Aspirant-omroep Ongehoord Nederland laat in een Youtube-video drie personen aan het woord die de ene na de andere valse claim over COVID-19 doen.

Nepnieuws is reactief

In twee maanden tijd (19 februari tot en met 22 april) hebben we bijna 1,2 miljoen Nederlandstalige tweets over het coronavirus verzameld. Het gaat om tweets waarin de zoektermen corona, coronavirus, #coronavragen, COVID of NCOV voorkomen.

In 623 duizend tweets staat een url. Zodra een url in minstens tien tweets staat, beoordelen we deze bron op betrouwbaarheid. We bekijken dus alleen wijdverspreid nepnieuws.

Bij aanvang van het coronavirus in Nederland valt het nog relatief mee met het aantal onbetrouwbare nieuwsberichten: begin maart ontdekken we twintig misleidende bronnen, en iets later al 84 stuks. In de afgelopen maand is dat aantal gestegen naar 251 nepberichten. Dagelijks verspreiden tientallen Twitter-accounts deze informatie: sinds het begin van de coronacrisis staat de teller al op 5.047 tweets van 1891 unieke Twitter-accounts.

Nepnieuws wordt dus meer geproduceerd en verspreid sinds de uitbraak en de maatregelen tegen het coronavirus. Ook is in de grafiek hieronder duidelijk te zien dat nepnieuws reactief is. Zodra een grote nieuwsgebeurtenis plaatsvindt, komt op dezelfde dag (of een dag later) een stroom aan onjuiste informatie op gang.

'Ideale voedingsbodem'

De omstandigheden om nepnieuws te verspreiden zijn ideaal, volgens Peter Burger, universitair docent journalistiek (Universiteit Leiden) en nepnieuws-expert. Er is een nieuwsonderwerp waar iedereen het over heeft, en via sociale media is het eenvoudig om een groot publiek te bereiken. "Dat is de ideale voedingsbodem voor de verspreiding van hoaxes, broodjeaapverhalen en samenzweringstheorieën", zegt Burger.

Volgens de nepnieuws-expert verspreiden mensen deze berichten vooral uit hoop: een huismiddel waarmee je COVID-19 kunt genezen geeft mensen uitzicht, ook al klopt de bewering niet. "En voor een deel is het angst. Hiervan kun je het coronavirus krijgen. Iedereen zit er naar te turen en stuurt het door naar zijn vrienden."

De beste tactiek om misinformatie op sociale media te weerleggen, is volgens Burger een 'truth sandwich', of een broodje waarheid. "Leg eerst uit wat wél waar is, daarna wat er allemaal niet klopt, en herhaal nog eens wat er klopt, inclusief een linkje naar meer uitleg." Volgens hem is alleen roepen dat een bericht onjuist is niet effectief: je moet lezers het bewijs laten zien en waarheid van onzin laten onderscheiden.

Informatie die schadelijk is voor de gezondheid moet worden weggehaald, vindt Burger. Ander nepnieuws zou herkenbaar moeten zijn via een label op sociale mediaplatformen. "Dat daar een link komt naar een factcheck, naar betere informatie. Zodat mensen de keuze hebben." Hij is van mening dat bedrijven zoals Twitter en Facebook meer zouden kunnen doen om verspreiding van nepnieuws te beperken.

Het gevolg van nepnieuws kan ernstig zijn, denk Michael Hameleers, universitair docent politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam. "Je ziet dan mensen handelen op basis van nepnieuws", zegt Hameleers. Hij denkt dat het wantrouwen in de gevestigde orde toeneemt als mensen meer misinformatie tot zich nemen. "En dat feiten minder waard worden, omdat ze hun feitelijke status voor een deel verliezen."

Feiten komen daardoor onder druk te staan: een gevaarlijke ontwikkeling, denkt Hameleers. "Omdat de feitelijke waarheid een punt van discussie wordt. Dan heb je niet dat mensen het zomaar oneens zijn, maar dan staat eigenlijk de waarheid onder bedreiging."

Meerdere vormen van nepnieuws

Naast onbetrouwbare nieuwsbronnen wordt nepnieuws ook direct via Twitter gedeeld. In video’s en afbeeldingen wordt gesuggereerd dat mensen massaal zelfmoord plegen vanwege het coronavirus. We hebben een aantal van deze berichten gecontroleerd op waarheid, en komen erachter dat dit nepnieuws is.

Ook controleerden we een video waarin een man ogenschijnlijk aan het coronavirus bezweek op een treinstation. Dat blijkt na een factcheck niet juist te zijn. Voor tips hoe je deze onjuiste berichten kunt herkennen, lees ons artikel hierover.

Nepnieuws verspreidt zich zelfs via andere kanalen zoals krantenadvertenties. Een man die bekend staat als anti-vaxxer (iemand die denkt dat vaccinaties schadelijk of zelfs dodelijk kunnen zijn), heeft eind maart geadverteerd met een verwijzing naar zijn website waar nepnieuws staat. Na een digitale zoektocht hebben we deze man gevonden en gesproken.

Zelfs nieuws dat positief lijkt, ontkomt niet aan de invloed van nepnieuws. Het dierenrijk zou door de lockdown weer tot bloei komen. Dolfijnen in de grachten van Venetië, capibara's in Buenos Aires en een hert in een Parijse kerk: allemaal beeldmateriaal dat niet tijdens de coronacrisis is opgenomen of niet op de plek die het suggereert.

Twitter en Facebook zien zelf ook dat het aantal berichten met nepnieuws de afgelopen maand stijgt. Twitter laat aan ons in een reactie weten dat het sinds 18 maart 2.200 tweets heeft verwijderd waarin onjuiste en misleidende informatie staat.

Kom jij ook nepnieuws of twijfelachtige video's over het coronavirus tegen? Tip ons dan via @pointer_kroncrv of pointer@kro-ncrv.nl. Dan zoeken we het voor je uit.