De roofhandel van Joods vastgoed tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt door 73 Nederlandse gemeenten onderzocht. Daarvan hebben 15 gemeenten het onderzoek afgerond. Nog eens 21 gemeenten zeggen zo'n onafhankelijk onderzoek te overwegen. Dat blijkt uit een vragenronde van Pointer onder gemeenten die in de zogeheten Verkaufsbücher staan, de registratie van deze roofhandel.
In de Verkaufsbücher staan ruim 7.000 transacties in 224 gemeenten beschreven. Deze woningen en stukken grond werden door de Duitse bezetter afgepakt van de Joodse eigenaren, en vervolgens doorverkocht. Van de winst werden anti-Joodse maatregelen gefinancierd, zoals kamp Westerbork en treintransport naar de vernietigingskampen. Pointer doet sinds april vorig jaar onderzoek naar de transacties uit de Vastgoedboeken om te achterhalen of gemeenten nog iets recht te zetten hebben.
In de Vastgoedboeken staan 25 gemeenten die zelf geroofde Joodse panden of grond hebben gekocht. Daarnaast werd in enkele gemeenten na de bevrijding achterstallige belasting gevraagd aan de Joodse terugkeerders. Ook zijn gevallen bekend waarin gemeenten het rechtsherstel hebben gefrustreerd, of weinig coulant waren voor hun Joodse inwoners.
Meer gemeenten doen onderzoek
Halverwege dit jaar was van 52 gemeenten bekend dat zij onafhankelijk onderzoek laten doen – of inmiddels hebben afgerond – naar hun eigen rol in de Vastgoedboeken-transacties. Het was echter nog niet bekend wat de overige gemeenten van plan waren. Pointer heeft deze gemeenten daarover een vragenlijst gestuurd.
Nu blijkt dat 73 gemeenten een onderzoek hebben lopen, waarvan 15 gemeenten het al hebben afgerond. Nog eens 21 gemeenten zeggen dat te overwegen. Zij zijn nu aan het rondvragen bij buurgemeenten hoe zij een dergelijk onderzoek hebben opgezet, vragen offertes op bij onderzoekers, of bespreken de mogelijkheden in de gemeenteraad.
Daarnaast zijn er 95 gemeenten die na twee vragenrondes (in maart 2020 en september 2021) en meerdere herinneringsberichten nog steeds niet hebben laten weten wat hun positie is. En 35 gemeenten zeggen dat zij geen onderzoek gaan doen, terwijl er transacties in hun gemeente hebben plaatsgevonden.
'Niet opnieuw wegkijken'
Dat 35 gemeenten niets van zo’n onderzoek willen weten, is 'jammerlijk en heel kwalijk', vindt Ronny Naftaniel, voorzitter van het Centraal Joods Overleg (CJO). "Ze hebben in de oorlog al genoeg weggekeken. Laten we nu niet opnieuw wegkijken voor het leed dat is opgestapeld aan het toch al bestaande leed dat mensen toen hadden."
Deze gemeenten halen verschillende redenen aan om geen onderzoek in te stellen. Ze hebben nog nooit van deze kwestie gehoord, zien geen noodzaak om onderzoek te doen, of ze hebben in het regionale archief gezocht en niets gevonden. De gemeente Nieuwkoop, waar twee transacties hebben plaatsgevonden volgens de Verkaufsbücher, reageert: "Wij hebben momenteel niet de indruk dat tijdens WO II in onze relatief kleine kernen Joodse vastgoed is onteigend of verkocht."
Rechtsherstel is een buitengewoon ingewikkeld begrip
Onafhankelijk en gedegen onderzoek
Naftaniel wijst op het belang van onafhankelijk onderzoek: een partij buiten de gemeente die uitzoekt wat er tijdens en na de oorlog met de Joodse panden is gebeurd. Voor gemeenten is het nu nog te eenvoudig om na een snelle zoekopdracht in het gemeentelijke archief te zeggen dat er rechtsherstel heeft plaatsgevonden. "Je kan niet van het regionaal archief verwachten dat alles daar in staat. Er zijn tal van andere bronnen die je onder de loep moet nemen als je echt wil zien wat er is gebeurd."
Daarnaast is het volgens Naftaniel voor gemeenten niet altijd even duidelijk wat rechtsherstel inhoudt. "Het is een buitengewoon ingewikkeld begrip. Volgens de formele regels kan iets rechtsherstel heten, maar met de bril van het heden kun je daar anders tegenaan kijken."
