“Normaal gesproken heb ik mijn schuur gevuld met uien, maar door de droogte van afgelopen jaar heb ik een halve oogst.” Als je over de winterse akkers loopt van Marius van Oeveren, akkerbouwer in Noord-Beveland, ervaar je de klimaatverandering aan den lijve. Het regent pijpenstelen. “Vorig jaar was het ook dit weer, tot begin maart, toen sloeg het ineens om en was het extreem droog tot mei. Het gaat van extreem nat naar extreem droog.”
Onze zomers worden steeds droger. Hierdoor is in grote delen van Nederland een run ontstaan op grondwater. Vooral de boeren zijn veel meer beregeningsputten gaan slaan. Gevolg: forse schade aan landschap en natuur.
Beluister hier onze reportage over de grondwatercrisis:
De grondwatercrisis
Ook voor de natuur zijn extremen het nieuwe normaal, merkt boswachter Mari de Bijl van het Brabants Landschap, als we door het bos lopen. Nou ja, bos… “Dit was fijnsparrenbos. Van de tien boompjes hebben er nog zes blaadjes. We zien dat het grondwater de boomwortels niet meer bereikt. Het hele bos gaat naar de klote. Dat geldt voor heel West- en Midden-Europa. Bijna alle fijnsparrenbossen die we hadden zijn dood.”
Pulsen
Emeritus hoogleraar ecohydrologie Flip Witte wijt de natuurschade vooral aan ontwatering voor de landbouw: “Boeren willen het waterpeil zo laag mogelijk houden omdat ze met hun machines het land op willen en niet willen verzakken, en een ontwaterde bodem zorgt voor een hogere gewasopbrengst.”
En wie vervolgens zijn oogst door de droogte ziet verkruimelen neemt radicale maatregelen. Boeren leggen pulsen aan: waterputten die met een pomp water opzuigen uit diepere bodemlagen, soms tot wel 80 meter diep. Veel boeren hebben er één. Het kaartje met alle bekende Nederlandse beregeningsputten dat we met Witte bekijken, kleurt aan de onderkant bloedrood van de vele rode stipjes in Noord-Brabant en Zuid-Limburg. Het zijn er meer dan 135.000 in Nederland. Vorig jaar pompten die gezamenlijk naar schatting 343 miljoen kubieke meter op, maar precies weten we dat niet, want lang niet alle putten zijn geregistreerd. Maar de schade die ze aanrichten is aanzienlijk, zegt Witte: “Die beregening zorgt voor verlaging van de grondwaterstand en de buren hebben daar last van, de natuur ondervindt daar flinke schade van, en als je in een veen-of kleigebied woont, kan je huis gaan verzakken.”
Voor een put moet je als boer een vergunning hebben, ”maar de controle daarop is niet waterdicht”, zegt Veerle Slegers van Water Natuurlijk, een waterschapspartij die zetelt in het dagelijks bestuur van waterschap De Dommel. Handhaving is jarenlang geen prioriteit geweest, zegt ze, maar dat begint langzaam te veranderen. “Wij kunnen, ook al zijn we de grootste partij, niet in ons eentje een stempel drukken en het hele beleid veranderen. Vorig jaar was het derde droge jaar op een rij, maar voorafgaand viel er heel veel regen. Toen zei iedereen: ‘O, nu kan het wel weer gewoon.’ Binnen 2 weken daarna werd het zo droog dat het meteen weer een probleem werd. Daarna is wel gezegd: we moeten serieus gaan kijken naar andere afspraken over beregenen.”
Borst nat maken
Waterschappen en provincies zeggen dat maatregelen hard nodig zijn. Maar zij schuiven een strengere aanpak steeds weer voor zich uit, vindt fractievoorzitter van GroenLinks in de Provinciale Staten van Brabant, Hagar Roijackers. “Ik zie nog te weinig bereidheid. Er is godzijdank eindelijk het besef in wat voor crisis we zitten met betrekking tot de verdroging, maar ik vraag me af of het besef er is dat er heel erg veel op korte termijn zal moeten gaan veranderen.” Roijackers wil boeren laten betalen voor water. Ook de drinkwaterbedrijven en de industrie onttrekken veel grondwater, en daar moeten ook hogere tarieven gaan gelden, als het aan Roijackers ligt.
Langzaam is er een conflict ontstaan over het water onder onze voeten. Ecohydroloog Flip Witte: “Iedereen zit met elkaar te concurreren om het grondwater, er gaat een strijd gevoerd worden.” Statenlid Hagar Roijackers: “Ik denk dat we onze borst nat kunnen maken. Snel ingrijpen is nodig maar dat gaat onvermijdelijk op problemen stuiten, omdat het hier om enorme belangen gaat van bedrijven die investeringen hebben gedaan. En die gaan botsen met toekomstig beleid. Daarvoor zullen ze de overheid verantwoordelijk houden.”
Experimenten met water vasthouden
De droogtecrisis is een systeemcrisis, zegt waterschapsbestuurder Veerle Slegers. ”Nederlandse boeren worden gedwongen voor de wereldmarkt te produceren. De consument koopt kiloknallers en daartussen zitten de grote bedrijven: de supermarkten en de Unilevers van deze wereld. Daar gaan de winsten naartoe.” Witte: “Is het nou wel nodig dat wij tweede exporteur zijn van landbouw in de wereld? De schade die daardoor wordt aangericht is onacceptabel.”
Dat het anders moet, daar is iedereen het wel over eens. Maar hoe? Door de grondwaterstand te verhogen kunnen we het water langer vasthouden, denkt Flip Witte: “We denken dat je een miljard kubieke meter kunt opsparen door het water in de winter hoger op te zetten.”
Momenteel wordt er voorzichtig geëxperimenteerd met het vasthouden van water. Op Texel bijvoorbeeld, waar vrijwel geen zoet grondwater voorradig is. Al het beregeningswater is afkomstig van… juist: regenwater. Boer Mark Slot had al drainagebuizen onder zijn land liggen om het overtollige water in de winter af te voeren. Nu wil hij het omgekeerde gaan doen: de drainagebuizen aan elkaar koppelen en een ‘zoetwateraccu’ onder zijn grond creëren voor in de droge zomers. Als die truc slaagt, kunnen andere boeren daar misschien van profiteren. Het experiment is pas net van start gegaan, maar Slot hoopt op succes: “Misschien kunnen we ons in de toekomst zo verweren tegen klimaatverandering.”
