Schepen zenden op zee een transpondersignaal uit – AIS – om hun locatie te delen en botsingen te voorkomen. Het gebruik van AIS is verplicht voor de meeste grote schepen onder internationaal recht. Maar dit onderzoek toont aan dat het aandeel van zogenoemde ‘AIS-gaten’ – een periode dat het verplichte transpondersignaal verdwijnt - van de Russische spookvloot in 2025 wereldwijd meer dan verdubbeld is sinds het eerste jaar van de oorlog in Oekraïne.

AIS-gaten komen wereldwijd het meest voor in de Zwarte Zee, Middellandse Zee, Nederlandse EEZ – inclusief de Cariben waar veel van de manipulatie plaatsvindt - en in Griekenland, blijkt uit de data. Ook blijkt uit het onderzoek dat de Russische spookschepen niet alleen steeds vaker, maar ook steeds langduriger van de radar verdwijnen.

Sancties, wapenexport of spionage

Deskundigen waarschuwen dat het opzettelijk manipuleren of uitzetten van het bij wet verplichte AIS- transpondersignaal een teken kan zijn van ontduiking van sancties, wapentransport of zelfs spionage. “Bij een schip dat expres zijn AIS uitzet, kun je vermoeden dat het iets te verbergen heeft,” reageert Niels Woudstra, oud-marineofficier en expert op het gebied van internationaal zeerecht.

Volgens experts zijn er meerdere problemen die worden veroorzaakt doordat de Russische vloot steeds vaker en langduriger duister is. Margaux Garcia, onderzoeker bij de Amerikaanse denktank C4ADS en gespecialiseerd in de Russische schaduwvloot: : “Ze vormen een uitdaging voor de handhaving van sancties. Het is voor ons moeilijker om te detecteren welke schepen sancties overtreden."

Daarnaast kan het botsingen veroorzaken als er steeds meer spookschepen rondvaren, zegt Garcia: “Het is een groot probleem voor de veiligheid op zee, omdat andere schepen in de omgeving niet beschikken over navigatiehulpmiddelen om te weten wie waar vaart, en of ze zich zorgen moeten maken over een aanvaring.” Omdat veel van de spookschepen in een slechte staat zijn, vormt dat een extra veiligheidsrisico voor de bemanning en voor het milieu, bijvoorbeeld als er een olielek plaatsvindt.

'Nederland reactief’

De Kustwacht heeft geen cijfers over hoe vaak schepen hun AIS uitzetten op het Nederlandse gedeelte van de Noordzee. De organisatie richt zich hoofdzakelijk op zijn noodhulpverleningstaken “en in mindere mate op handhavingstaken,” zegt de woordvoerder. De komende jaren zal de Kustwacht nieuwe systemen in gebruik nemen die geschikter zijn voor handhavingstaken.

Oud-marineofficier Woudstra gaat hierop in: “In het Westen lopen we met veel van dit soort problemen achter de feiten aan. Wij zitten nog in een reactievere modus.”