Het is ijskoud als Konstantin Kabantsev, commandant van de Russische Noordelijke vloot, in april voet zet op Nagurskoye, de militaire basis op Alexandraland. Wat ooit een bevroren wereld was waar alleen ijsberen zich waagden, is nu voor Rusland een belangrijke strategische locatie. Het smeltende poolijs zorgt voor nieuwe vaarroutes en toegang tot grote hoeveelheden olie en gas. Maar het maakt Rusland ook kwetsbaar.

Doordat het ijs verdwijnt kunnen NAVO-schepen en onderzeeërs gemakkelijker de Barentszzee binnenvaren: precies het gebied waar Rusland haar nucleaire onderzeeërs verbergt. Om die te beschermen bouwt Moskou daarom haar militaire aanwezigheid in het noordpoolgebied in rap tempo op.

Voorproefje

Kabantsev komt daar een voorproefje van geven. Tijdens zijn propagandabezoek aan de militaire basis worden de nieuwste Russische wapens van stal gehaald: een mobiel radarsysteem, anti-dronegeweren en grote trucks met zeedoelraketten die schepen op grote afstand kunnen laten zinken.

Maar het gevaarlijkste wapen houdt de commandant uit het zicht. Dat ligt diep verscholen op de ijzige zeebodem, wachtend tot het kan toeslaan. Een geheim netwerk dat de belangrijkste militaire bases rond de Barentszzee met elkaar verbindt en Rusland in staat stelt om Westerse indringers razendsnel aan te vallen.

‘Het grote gewapende conflict’

Samen met onderzoeksjournalisten uit Duitsland, Noorwegen, Zweden, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Italië, de Verenigde Staten en Japan dook Pointer in een zorgvuldig verhuld netwerk van schijnbedrijven. Een netwerk dat door Russische ondernemers in opdracht van het ministerie van Defensie is opgebouwd om westerse technologie te kopen. Via stromannen en postbusbedrijven werden onderwaterrobots, sonarinstallaties, onderzoeksschepen en gespecialiseerde machines — ook via Nederlandse leveranciers — naar Rusland gesmokkeld. Die aankopen vormden de bouwstenen voor een geheim onderwaterverdedigingsnetwerk, dat opereert onder de codenaam Harmony.

Het onderzoek wijst uit dat drie grote Nederlandse ondernemingen, al dan niet bewust, hebben bijgedragen aan de aanleg van dit Russische maritieme verdedigings- en detectiesysteem in de Barentszzee.

De aanleg van Harmony laat zien dat Rusland zich gereedmaakt voor confrontatie, zegt kapitein-ter-zee en docent aan de Nederlandse Defensie Academie Henk Warnar als we hem het netwerk tonen. “Je moet het eigenlijk zien als een opstap naar het grote gewapende conflict waar Rusland zich ook op voorbereidt.”

Een Russische façade

Centrale rol in het smokkelnetwerk speelt de op Cyprus gevestigde onderneming Mostrello Commercial. Op papier een jong en bloeiend bedrijf in handen van twee Cypriotische vrouwen en gespecialiseerd in het aanleggen van glasvezelkabels op zee. Maar in werkelijkheid, zo ontdekken we tijdens ons onderzoek, is het kantoor op Cyprus niets meer dan een façade voor een Russisch netwerk dat ruim 10 jaar actief Westerse apparatuur inkoopt voor de aanleg van Harmony.

We komen Mostrello op het spoor via een rechtszaak in Duitsland. In 2021 waarschuwt Amerikaanse inlichtingendienst CIA haar Duitse collega’s voor een Russisch-Kirgizische zakenman, die via zijn bedrijf in Duitsland zogenoemde dual use goederen – technologie die zowel civiel als militair kan worden gebruikt – in het Westen inkoopt en doorverkoopt aan Rusland. Als de Duitse autoriteiten hem onderzoeken, duikt ook de naam Mostrello op.

Achter het bedrijf, zo ontdekt het Duitse Openbaar Ministerie (OM), schuilt de Russische onderneming Upravelenie Perspektivnyh Tecknologij, kortweg UPT. In het Westen ook wel bekend als Perspective Technologies Agency. En UPT kreeg in 2014 opdracht om Harmony aan te leggen, zo schrijft het OM in haar aanklacht tegen de zakenman, die onlangs in eerste aanleg is veroordeeld voor meer dan 4 jaar celstraf.

Via een datalek, beschikbaar gesteld door journalistieke onderzoeksorganisatie ICIJ, krijgen we toegang tot duizenden interne documenten en e-mails van Mostrello. Daarin wordt het smokkelnetwerk zichtbaar. We zien niet alleen wie de uiteindelijke belanghebbende is en hoe Mostrello verbonden is aan het Russische UPT, maar ook welke apparatuur – onder andere vanuit Nederland - is aangekocht en uiteindelijk is ingezet door het Russische leger.

Onderwaternetwerk

Hoe Harmony precies in elkaar steekt is lastig te zeggen. Online is er vrijwel niets over te vinden. Alleen een artikel van Russische staatskrant Izvestia laat iets los. In 2016, zo schrijft de krant, is het Russische ministerie van Defensie begonnen met de aanleg van het onderwaternetwerk dat met behulp van hydrofoons (onderwatermicrofoons) schepen, onderzeeërs en laagvliegende vliegtuigen kan opsporen.

Die sensoren luisteren voortdurend naar de omgeving en kunnen op basis van geluid de beweging en identiteit van schepen bepalen, zeggen inlichtingenbronnen. Elke boot heeft een uniek akoestisch profiel: het gezoem van motoren, het ritme van een schroef, zelfs het tikken van een verwarmingssysteem. Zo ontstaat een vingerafdruk waarmee binnendringers kunnen worden herkend.

Behalve hydrofoons plaatsen speciale onderzeeërs van GUGI, een geheim militair programma dat Rusland heeft opgezet om de vijand in de gaten te houden, autonome stations op de zeebodem. Die zenden actief geluidssignalen uit en analyseren de echo’s die terugkaatsen van passerende schepen.

Samen vormen de sensoren en bodemstations een netwerk waarmee Russische troepen schepen honderden kilometers kunnen volgen. De opgevangen informatie wordt vrijwel direct via glasvezelkabels of satelliet naar een commandopost doorgestuurd.

Boodschappenlijst

Om dat netwerk te kunnen bouwen werd in 2011 dus Mostrello opgezet. Uit de interne mails en documenten blijkt dat de onderneming een waslijst aan Westerse apparatuur heeft gekocht: een Mohican onderwaterrobot van het Britse Forum Energy Technologies bijvoorbeeld, of een Sub-Bottom Profiler van het Duitse Innomar, een multibeam sonar van het Amerikaanse R2Sonic en High Precision Acoustic Positioning Systems (HiPAP) van het Noorse defensiebedrijf Kongsberg. Kort gezegd: allemaal apparatuur om de positie van kabels en leidingen op de zeebodem te bepalen.

Van het Nederlandse Koninklijke IHC, een noodlijdend scheepsbouwbedrijf dat ook onderzeeboten bouwt voor de Nederlandse marine en daarom met vele miljoenen aan staatssteun overeind wordt gehouden, kocht Mostrello in 2017 en 2019 voor meer dan 4 miljoen dollar aan apparatuur om glasvezelkabels op de zeebodem aan te kunnen leggen.

Het Papendrechtse Smit Terminals, dat nu onder Boskalis valt, verkocht in 2013 het onderzoeksschip Soll Dunga (na de verkoop omgedoopt tot Sam O’Cat) aan het Mostrello netwerk voor 650.000 dollar, blijkt uit de gelekte documenten.

En de Scheveningse rederij Groen leverde voor 3,4 miljoen dollar in 2019 het schip Mariska-G (nu Sofia genaamd) aan Mostrello.

Nederlandse schepen

Uit de documenten en scheepsregistraties blijkt dat Mostrello in totaal acht schepen tot haar beschikking heeft. Het zijn onderzoeksboten en ondersteuningsschepen voor werkzaamheden op zee. Waaronder de in Noorwegen, Italië en Duitsland gekochte, Aquarius, Cirrus, Aurelia en Northern Wave.

Naast de Sam O’Cat (voorheen Soll Dunga) en Sofia (voorheen Mariska-G), vaart nog een van oorsprong Nederlands schip voor het Russische bedrijf op Cyprus: de Koningin Juliana. Het onderzoeksschip werd in Scheveningen gebouwd en enkele jaren door het ministerie van Justitie ondergebracht bij jeugdgevangenis Den Engh in Den Dolder. Het voer toen met moeilijk opvoedbare jongeren. Tot het project te duur werd bevonden en de Koningin Juliana na achterstallig onderhoud defect aan de wal kwam te liggen. Uiteindelijk werd het in 2009 door justitie verkocht aan een bedrijf in Duitsland, dat het schip een flinke upgrade gaf en voor 1,3 miljoen dollar doorverkocht aan het Mostrello-netwerk.

Op satellietbeelden en foto’s van de schepen zien we dat de vloot van Mostrello wordt gebruikt om glasvezelkabels aan te leggen. Via LinkedIn-berichten van Russische zeelieden die op de schepen hebben gewerkt, vinden we de in West-Europa gekochte techniek ook terug. Zo zien we dat de apparatuur van het Noorse defensiebedrijf Kongsberg bijvoorbeeld wordt gebruikt op de Nikolaj Evgenov, Aurelia en Koningin Juliana. En de apparatuur van het Duitse Innomar op de Northern Wave.

Uit de scheepsbewegingen die we dankzij het AIS-transponder signaal van de boten kunnen volgen, ontstaat vervolgens een patroon dat ons op het spoor brengt van Harmony.

Geheime kernwapens

AIS-zenders vergroten de veiligheid op zee door de positie en identiteit van een boot uit te zenden. Op sites als MarineTraffic en Vesselfinder zijn schepen op die manier live te volgen. Daaruit blijkt dat de Mostrello-vloot vooral actief is in de Barentszzee. Analyse van historische scheepsbewegingen laat consistent vaargedrag zien. De Mostrello-vloot vaart regelmatig van Moermansk, de thuishaven van de Russische marine, naar de militaire bases op Nova Zembla.

Sinds de Koude Oorlog gebruikt Rusland dit eiland voor geheime nucleaire test. De CIA waarschuwde al in 1958 voor tientallen explosies, gevolgd door ondergrondse- en onderwatertest in de decennia erna. Na de val van de Sovjet-Unie leek het eiland tot rust gekomen. Maar dat veranderde kort voor de invasie in Oekraïne.

Vanaf 2015 verschenen er plotseling meer geavanceerde vliegtuigen, radarsystemen en raketinstallaties. 4 jaar later waarschuwde de VS voor hervatte experimenten. En toen Poetin zich in 2023 terugtrok uit het Alomvattend Kernstopverdrag, was de stilte voorbij.

In 2024 constateerde de universiteit van Tokyo nieuwe activiteit op het eiland, mogelijk gelinkt aan tests met de Burevestnik, een nucleair aangedreven kruisraket met de bijnaam ‘vliegend Tsjernobyl’. Recente satellietbeelden van Google bevestigen de heropleving: rakettransporten, nieuwe hangars, containers met onderdelen, radarstations en zware militaire vliegtuigen. Het hele eiland is nu verboden gebied voor burgers, zowel over zee als door de lucht. En toch blijkt uit de AIS-gegevens dat de Mostrello-vloot het eiland frequent bezoekt.

De schepen doen als eerste de militaire haven van Beloesja Goeba aan, waar de nucleaire divisie van het Russische ministerie van Defensie gevestigd is. Het is ook de plek waar volgens het eerdergenoemde artikel van Izvestia het commandocentrum van het Harmony-netwerk staat.

Vervolgens varen ze naar Pan’kovo. Een beruchte locatie waar Rusland haar nieuwste kernwapens test, waaronder de Burevestnik. Daarna gaat de vloot verder naar Severny, waar Rusland ondergrondse nucleaire tests uitvoert.

Harmony laat zich zien

Om erachter te komen waar het Harmony netwerk ligt, concentreren we ons op de langzame vaarbewegingen. Schepen die onderzeese kabels aanleggen varen namelijk vaak niet sneller dan 0,5 tot 5 knopen (tussen de 1 en 9,3 km/u), laten ingewijden ons weten. We verzamelen daarom alle AIS-gegevens waarbij de Mostrello-vloot niet sneller vaart dan 1 knoop. En dan laat het Harmony-netwerk zich zien.

De lijnen lopen duidelijk van Moermansk, naar Nova Zembla en vervolgens naar Alexandraland, waar de Nagurskoye militaire basis is gevestigd. Het is hier waar het Russische leger haar aanwezigheid in rap tempo opbouwt en enkele jaren geleden de Trefoil-basis heeft geopend. Daar staan de Bastion-trucks met antischeepsraketten klaar om eventueel schepen en onderzeeërs van NAVO-landen of de VS aan te vallen. Ook worden er Onyx-kruisraketten getest die volgens de Russen “elk marineschip, van iedere omvang, tot op honderden kilometers” kunnen uitschakelen.

Dat de lijnen laten zien waar de Harmony-kabels liggen, wordt bevestigd door verschillende kustwaarschuwingen in het gebied die collega-journalisten van NRK ontvangen van NautoShark.com. De waarschuwingen worden uitgegeven als er risicovolle werkzaamheden zijn op zee. De meldingen voor kabellegactiviteiten komen precies overeen met de vaarroutes van de Mostrello-vloot.

Ook meldt een van de zeelieden op LinkedIn dat hij in 2017 met de Aurelia de aanleg van kabels heeft voorbereid in opdracht van het Russische ministerie van Defensie. Die informatie komt opnieuw overeen met de AIS-gegevens van het schip.
En er is meer.

Een van de zeelieden heeft foto’s op zijn VKontakte-pagina geplaatst, de Russische versie van Facebook. Tijdens een reis met de Aurelia in 2020 maakt hij foto’s van de Mohican onderwaterrobot en van de computerschermen waarop hij werkt. Daarop is te zien dat het schip onderweg is van Moermansk naar Nova Zembla. Nabij Severny maakt hij een foto van de zeebodem, waarbij de onderwaterrobot precies zicht heeft op een kabel. In het midden van de kabel is een apparaat te zien, dat door verschillende bronnen die we spreken wordt geïdentificeerd als hydrofoon. Het is het eerste visuele bewijs van Harmony.

Militaire taken

Dat de van oorsprong Nederlandse schepen ook militaire taken uitvoeren voor het Russische leger, blijkt al snel als de Mariska-G in maart 2019 de Zwarte Zee binnenvaart.

Volgens afspraak levert Rederij Groen het schip af in het Russische Anapa, ongeveer 200 kilometer van De Krim. Nog voor de boot de haven bereikt wordt de Cypriotische directrice van het Mostrello-netwerk, waaraan rederij Groen de Mariska-G verkocht, door Oekraïne op een sanctielijst geplaatst vanwege haar activiteiten voor Rusland.

Zodra de boot in Russische handen is krijgt het een nieuwe naam, een nieuwe vlag, en een nieuw thuis: de militairehaven van Novorossiysk - basis van de Zwarte Vloot. Daar legt ze sindsdien geregeld aan en ze vaart regelmatig door de Zwarte Zee; de plek waar volgens Oekraïense onderzoekers en inlichtingenbronnen die wij spreken een soortgelijk Russisch verdedigingsnetwerk is aangelegd als Harmony. De Mariska-G, nu Sofia, vertoont er verdacht gedrag. Het schip schakelt soms haar AIS-signaal uit of stuurt nep-signalen, wat aangeeft dat het niet gevolgd wil worden.

De Sam O’Cat, het tweede Nederlandse schip in de vloot dat in 2013 door het Papendrechtse Smit Terminals werd verkocht aan het Mostrello-netwerk, is dan al enkele jaren actief in de Zwarte Zee. Ook dit schip legt regelmatig aan bij de militaire haven van de Zwarte Vloot en zet af en toe haar AIS-signaal uit. In 2014 wordt het tweemaal gesignaleerd in de haven van de 519e eenheid van de Zwarte Vloot, die zich bezighoudt met maritieme spionageactiviteiten, zoals het afluisteren van de communicatie van de vijand.

In 2017 verschijnt de Sam O’Cat in een lijst van Russische schepen die Oekraïense en internationale sancties schonden door een haven in De Krim te bezoeken. In 2022 vertrekt het schip vervolgens via de binnenwateren naar de Barentszzee, om daar in beheer van Mostrello haar militaire taken voort te zetten bij de aanleg van Harmony.

Rookgordijn

Om de werkelijke intenties van Mostrello te verhullen is een professioneel rookgordijn opgetrokken van postbusbedrijven, nep-directeuren en lege kantoorpanden. Naast het bedrijf op Cyprus werden ook ondernemingen opgericht op de Britse Maagdeneilanden en Seychellen, met namen als Levada, Lescom, Nikesto, Nortech en Jesamine Holdings. Het zijn deze ondernemingen die voor Mostrello de onderzoeks- en kabelschepen aanschaffen. Uit de documenten die we in bezit hebben blijkt dat al die bedrijven uiteindelijk in handen zijn van één man: Alexey Strelchenko.

Een Russische miljonair die rijk is geworden met de aanleg van communicatiekabels op land en zee. Hij is de directeur van het eerdergenoemde UPT dat, zo is te zien op een oude website van het bedrijf, naast commerciële opdrachten ook werk heeft uitgevoerd voor onder andere de Russische inlichtingendiensten en het ministerie van Defensie. Die militaire banden worden bevestigd in contracten die we vinden, waaronder een tender van Kometa – het Russische wapenbedrijf dat van het ministerie van Defensie de opdracht kreeg om verdedigingsnetwerk Harmony op te zetten.

In 2021 heeft Strelchenko in de Russische havenstad Moermansk een fabriek voor de productie van glasvezelkabels geopend. Via de AIS-signalen en op satellietfoto’s is te zien dat de Mostrello-vloot, die ook voor commerciële opdrachten wordt ingezet, er regelmatig aanlegt. De schepen laden er de enorme carrousels met glasvezelkabel in en gaan dan de zee op. Maar in de fabriek wordt niet alleen aan kabels gewerkt.

Op de VKontakte-beelden van een van de zeelieden, zien we dat ook de Mohican onderwaterrobot in de UPT-fabriek in elkaar is gezet en getest. Eenmaal op het schip Cirrus heeft de onderwaterrobot een sticker van de Russische marine gekregen.

Tegen Strelchenko zijn in 2024 zowel door het Verenigd Koninkrijk als de Verenigde Staten sancties ingesteld vanwege zijn werk voor de Russische defensie. Hetzelfde geldt voor zijn bedrijven UPT, UTP (transportbedrijf) en Mostrello.

‘Rusland zal meedogenloos reageren’

“De Russen ervaren en begrijpen heel goed de dreiging die uitgaat van met name Westerse onderzeeboten, die met kruisvluchtwapens de Barentszzee in kunnen varen”, zegt kapitein-ter-zee Henk Warnar. Mocht een kernoorlog ooit dreigen, legt hij uit, dan vormen Russische onderzeeërs met ballistische kernraketten de laatste verdedigingslinie. “Een second strike capability, zelfs na een nucleaire aanval kan Rusland nog terugslaan. Die onderzeeboten varen juist door de Barentszzee”, vertelt Warnar.

Ook Niklas Granholm van het Zweedse Defensieonderzoeksinstituut FOI benadrukt dat punt. Het verdedigen van de kernonderzeeërs is voor Rusland van levensbelang, zegt hij. “Als dat op welke manier dan ook wordt bedreigd, kunnen we verwachten dat de Russen zeer meedogenloos zullen reageren.” Volgens Graham helpt Harmony precies daarbij. “Alles wat militair beweegt in deze regio is volgens Rusland van belang.”

En op dit moment is de Russische luchtverdediging van de Barentszzee zwak, meent Henk Warnar. “Harmony kan die zwakte opvangen.”

Daarmee krijgt de handel van West-Europese bedrijven met Mostrello een nieuwe lading. Door schepen en technologie te leveren, helpen ze — bewust of niet — mee aan de bouw van een Russisch verdedigingssysteem, meent Warnar.

‘Je moet het checken’

De Nederlandse ondernemingen zijn zich van geen kwaad bewust. In de scheepvaart is het niet ongewoon om te handelen met bedrijven die zijn gevestigd op Cyprus, Panama of Liberia, zegt Eric Roeleveld van Rederij Groen. “Voor Rederij Groen bestond in 2019 géén aanleiding om de entiteit en plaats van vestiging van de kopers als een rode vlag te beschouwen. Er was geen informatie beschikbaar die wees op ongebruikelijke of risicovolle omstandigheden.”

Dat geldt ook voor IHC. “De transacties vonden plaats binnen de geldende regelgeving”, zegt Hans Greve van IHC. De leveringen waren bestemd voor Duitsland, laat het bedrijf weten. IHC heeft destijds grondig onderzoek gedaan naar de klant, de aard van het project en het uiteindelijke gebruik van de producten, zegt Greve. “In 2021 heeft Koninklijke IHC Mostrello op eigen initiatief en uit zorgvuldigheid op de zwarte lijst geplaatst, nadat wij vanuit Britse autoriteiten een signaal kregen over mogelijke doorleveringen aan Rusland.”

Boskalis, dat onder de naam Smit International de Soll Dunga (nu Sam O’Cat) verkocht aan het Mostrello netwerk, zegt geen informatie meer te kunnen vinden over de verkoop en kan daardoor niet reageren.

Daarmee maken de betrokken bedrijven zich er wat te gemakkelijk van af, meent advocaat en sanctierechtexpert Heleen over de Linden. Als de bedrijven niet doorhadden dat hun apparatuur in Rusland zou eindigen, dan hebben ze niet voldaan aan hun onderzoekplicht, vindt zij. “Het feit dat er nooit is onderzocht wie er schuilgaat achter Mostrello, is op zichzelf al problematisch. Je moet het checken. Als een bedrijf geen duidelijke website heeft en de directie niet duidelijk vindbaar is, dan is er kans dat het bedrijf zich bezighoudt met sanctieontwijking.”

Die onderzoeksplicht reikt ook verder dan de regelgeving alleen, vindt onderzoeker Tara Van Ho van de universiteit van Essex. "Het naleven van EU-wetgeving betekent niet dat een bedrijf daarmee ook heeft voldaan aan zijn internationale verantwoordelijkheden op het gebied van mensenrechten. Daarvoor hadden de bedrijven gepaste zorgvuldigheid moeten betrachten om te weten wie de eigenaar van Mostrello was, en om te begrijpen hoe de eigenaars van Mostrello verbonden zijn met Rusland en met het conflict.”

Ondertussen heeft het Mostrello-netwerk tussen 2013 en 2021 in totaal voor meer dan 56 miljoen dollar aan Westerse technologie en schepen naar Rusland gesmokkeld. Onder de radar. Precies zoals het Harmony- netwerk dat ze aanlegden, diepverscholen in de ijskoude Barentszzee.