Het was een bijzonder stakingsjaar, met grote acties van leraren, buschauffeurs, verplegers en ook bij onze eigen publieke omroep. Maar hebben al die stakingen ook effect gehad? Anderhalf jaar lang hebben we bij Pointer alles over stakingen en de berichten daarover online en op social media bijgehouden in een database. We maken nu de balans op. En wat blijkt het? Staken is niet meer wat het is geweest.
Ruim 30.000 noeste arbeiders leggen in 1970 het werk in de Rotterdamse haven neer. De inzet: 75 gulden per week extra. De protestmars over de Maasbrug lijkt een nette vertoning, maar stakingsbrekers worden door een knokploeg tot staken gedwongen. Voor de Rotterdammer Sjaak van der Velden (66) het begin van een levenslange fascinatie voor stakingen en arbeidsrechten.
"Als ventje van zestien jaar zag ik dat gebeuren in mijn eigen stad. Dat heeft toen veel indruk op mij gemaakt." Ruim vijftig jaar lang houdt hij nagenoeg alles bij over stakingen: hoeveel zijn er, wat is het conflict, hoeveel deelnemers doen mee en welk resultaat hebben zij bereikt? Hij publiceerde onlangs het Het Groot Stakers Boek, waarin de Nederlandse geschiedenis van stakingen staat opgeschreven.
In bescheiden vorm heeft Pointer afgelopen jaar eveneens stakingen bijgehouden. Het werk werd vaak neergelegd in het onderwijs, de jeugdzorg, het openbaar vervoer, ziekenhuispersoneel en de metaalindustrie. En we zouden dus met recht kunnen zeggen dat we het hebben over een goed stakingsjaar. Van der Velden maakt snel een einde aan dat idee: "Nee, natuurlijk niet," lacht hij. "Het lijkt zo, omdat er een paar hele grote acties zijn geweest. Maar in absolute aantallen valt het me
Wat is een staking?
Vergeten we de boeren dan niet in onze opsomming van grote stakingen? Per slot van rekening hebben zij het afgelopen jaar vaak het werk neergelegd om te protesteren. Het CBS is duidelijk in zijn definitie: "Een werkstaking of werkonderbreking is het tijdelijk stopzetten van de werkzaamheden door werknemers om tegemoetkoming aan gestelde eisen af te dwingen." Bij de boeren gaat het om een protest, niet om een staking.
Een goede staking valt of staat met een doordacht plan. Dan is het van belang om te beseffen tegen wie je staakt. "De overheid is een andere tegenstander dan een particuliere baas," legt Van der Velden uit. Beide werkgevers hebben verschillende pijnpunten waar werknemers gebruik van kunnen maken tijdens een actie.
"Als de overheid je werkgever is - zoals in het onderwijs, de politie of de ambtenarij - dan moet je de politiek beïnvloeden. Je hebt draagvlak nodig, dus het is belangrijk om sympathie bij het publiek op te wekken." De werkstaking van leraren op 15 maart en 6 november zijn daar goede voorbeelden van. De scholen kunnen in theorie vaker dicht, maar leraren moeten kinderen en ouders niet te vaak benadelen voordat ze hun sympathie kwijtraken.
"Bij de meeste stakingen kom je uit op een compromis. Iedereen doet wat water bij de wijn, en we komen ergens in het midden uit."
Bij een commerciële werkgever ligt dat heel anders. Dan is de vraag hoe je de baas financieel raakt. "Leg het werk neer, zodat er minder productie wordt gedraaid. Of benader de afnemers van je werkgever, en probeer ze aan jouw kant te krijgen." Personeel van het distributiecentrum van Etos heeft bijvoorbeeld het werk neergelegd vlak voor en na de Kerst.
Een relatief nieuw - volgens Van der Velden 'nog klein en niet vaak voorkomend' - fenomeen is dat freelancers en zelfstandigen vaker staken. Daarmee maken ze zichzelf kwetsbaar. Het leidt namelijk direct tot inkomensverlies en risico dat hun opdrachtgever van hun diensten afziet. Afgelopen jaar kwamen nieuwsfotografen, freelance journalisten van NRC en maaltijdbezorgers op voor hun arbeidsrechten.
Poldermentaliteit
Een echte stakingscultuur kent Nederland niet meer, denkt Van der Velden. "Niet meer sinds de jaren '80. Dat is de laatste keer dat we rond de vijftig stakingen per jaar telden. Of het ooit op dat niveau komt is moeilijk te zeggen."
"Dat heeft vooral te maken met onze poldermentaliteit. We willen er met overleg uitkomen. Compromissen sluiten. Dan loopt een conflict ook meestal niet zo hoog op dat werknemers het werk stilleggen."
Wel of niet staken is volgens hem wel sterk gerelateerd aan economische voorspoed. In crisistijden klotst het geld bij de werkgever ook niet tegen de plinten omhoog, en ben je allang blij dat je werk hebt. Zodra het beter gaat, durven werknemers voor zichzelf op te komen. "Dan valt er tenminste iets te halen. Maar het verschilt dus enorm per sector. De overheid is niet zo afhankelijk van de markt, dus daar zul je dat effect een stuk minder duidelijk zien."
Bijzondere staking
Een staking leidt echter niet altijd tot een verbetering van de werksituatie. In 1924 legden de arbeiders van een houtzagerij in Blokzijl het werk maar liefst 28 maanden lang stil. Dat conflict eindigde niet met een beter CAO, maar met de sluiting van het bedrijf. Er was simpelweg geen kapitaal meer om de zagerij nog langer in bedrijf te houden.
Eind 2018 vindt een soortgelijk incident plaats. Het cabinepersoneel van Ryanair op vliegveld Eindhoven krijgt na een aantal stakingsacties geen verbetering van de werkomstandigheden, maar het luchtvaartbedrijf besluit om de Nederlandse activiteiten te staken. Op de Eindhovense luchthaven werken 49 piloten en 98 cabinemedewerkers voor de Ierse luchtvaartmaatschappij. In plaats van een betere CAO staan ze op straat.
Het zijn gelukkig de uitzonderingen die de regel bevestigen: "Bij de meeste stakingen kom je uit op een compromis. Iedereen doet wat water bij de wijn, en we komen ergens in het midden uit." Werkgevers leggen wat geld toe, werknemers nemen genoegen met iets minder dan hun oorspronkelijke eisen. En het werk kan weer hervat worden.
Toch is de belangrijkste staking volgens Van der Velden nooit om geld begonnen. "De februaristaking, dat is de meest bijzondere wat mij betreft." Op 25 en 26 februari 1941 kwamen 10.000 mensen in Amsterdam in verzet tegen de Duitse bezetters en de Jodenvervolging. "Het ging een keer niet over geld, maar over mensenlevens."
