Wat kan een notaris doen als hij een niet-pluis gevoel heeft bij een verzoek tot opstellen of wijzigen van een testament? Hoe weet hij of de afspraken in een testament de éigen keus van de cliënt zijn of staat hij onder druk van anderen?
Het Stappenplan bij financieel misbruik helpt notarissen om de signalen van dwang en financiële uitbuiting te signaleren. ‘Het stappenplan is voor notarissen een soort spiekbriefje, dat je niets over het hoofd hebt gezien,’ aldus Annelies van der Laan van de KNB, de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie. We spreken haar voor ons onderzoek Wilsonbekwaam.
Notarissen krijgen regelmatig bejaarde cliënten in hun spreekkamer die een testament willen opstellen of wijzigen. Zij moeten dan scherp in de gaten houden of zijn wensen ten aanzien van het testament ook echt zíjn wensen zijn. En niet afgedwongen door iemand die de oudere financieel wil uitbuiten. Eenzame of hulpbehoevende ouderen zijn namelijk eerder kwetsbaar voor financieel misbruik. Zij zijn soms zo afhankelijk van de hulp van anderen, dat zij zwichten voor de druk van mensen die ze financieel willen uitbuiten.
Stappenplan
Notarissen voeren vaak meerdere gesprekken met cliënten, bijvoorbeeld over een testament.
‘Het doel van het stappenplan is, dat als een notaris denkt: ‘Dit is geen zuivere koffie’, en hij twijfelt, dat hij een ‘tool’ in handen heeft om dit te onderzoeken.’
‘Soms is het stappenplan helemaal niet nodig, dan is meteen wel duidelijk dat er iets niet klopt.’
Gewone vragen over iemands dagelijks functioneren, kunnen veel duidelijk maken. ‘Om te zien of iemand afhankelijk is van anderen vraagt een notaris bijvoorbeeld: ‘Doet u alles nog zelf? Doet u zelf de boodschappen?’
Bij oudere mensen is het soms een extra service van de notaris om de cliënt thuis op te zoeken. Ook als er geen enkel vermoeden is van dwang of financieel misbruik. Zo’n huisbezoek geeft meteen wat meer mogelijkheden om iemand te observeren. ‘In het stappenplan staan adviezen als: vraag bij twijfel een ervaren collega om een second opinion. Andere tips zijn: laat de cliënt het gesprek samenvatten. Vraag hem: wat hebben we net afgesproken? Een signaal dat iets niet-pluis is, kan zijn dat een cliënt niet blij is met wat er is afgesproken. Dingen benoemen kan ook helpen. Zoals: ‘Ik zie dat u zenuwachtig bent’. En dan kijken hoe iemand reageert.’
Melden bij veilig thuis
Wat zijn mogelijke signalen van dwang of financieel misbruik? Als de cliënt niet zelf, maar een ander de afspraak voor de cliënt heeft gemaakt. Als de cliënt een zenuwachtige indruk maakt tijdens het gesprek. Als een ander zich opdringt en mee de spreekkamer in wil. Bij constatering van dwang mag de notaris geen testament opstellen. Hij kan bij twijfel ook contact opnemen met Veilig Thuis. Veilig Thuis is het advies- en meldpunt voor huiselijk geweld en mishandeling, waaronder ook financieel misbruik van ouderen valt. Veilig Thuis kan meedenken en advies geven in gevallen waar mogelijk financieel misbruik speelt. De notaris hoeft dan de naam van zijn cliënt niet te noemen.
De notaris kan ook een mélding doen bij Veilig Thuis. Die kan een onderzoek starten om te kijken of er inderdaad sprake is van financiële uitbuiting. In de regel gebeurt dat mét toestemming van de cliënt. Omdat de notaris geheim moet houden wat vertrouwelijk met hem is besproken, kan misbruik melden bij Veilig Thuis zónder toestemming van de cliënt alleen als er gegronde reden voor is. Melden mag alleen als er geen andere oplossing is en de melding in verhouding staat tot de omvang van het misbruik.
Enquête
Afgelopen februari deed de KNB een enquête onder circa 360 (kandidaats-)notarissen over de bekendheid en de effectiviteit van het Stappenplan bij financieel misbruik. Bijna 20 procent van de notarissen had nog nooit van dit stappenplan gehoord. Van der Laan: ‘Dat vonden we ook best veel. Soms werken notarissen ook met een eigen vragenlijst. Ook blijkt uit de enquête dat naar schatting de helft van de ondervraagde notarissen wel eens financieel misbruik bij een cliënt heeft vermoed of geconstateerd.
Wilsonbekwaam?
Een notaris moet ook alert zijn of een cliënt wel wilsbekwaam is. Want het testament van iemand die wilsonbekwaam was toen het testament werd opgesteld, is niet geldig. Iemand is wilsonbekwaam als hij niet begrijpt wat de gevolgen van de bepalingen in zijn testament zijn. Bijvoorbeeld door (beginnende) dementie. Het Stappenplan Wilsbekwaamheid (2005) biedt richtlijnen als er twijfels zijn bij de notaris over iemands wilsbekwaamheid bijvoorbeeld bij het afsluiten of wijzigen van een testament. Bij twijfels hierover kan een arts van de VIA (Vereniging van Indicerende en adviserende artsen) worden ingeschakeld voor onderzoek van de cliënt.
Meer dementen, meer financieel misbruik?
Door de vergrijzing zullen in de toekomst steeds meer mensen geheugenstoornissen krijgen of dement raken. Betekent dat ook dat er veel meer gevallen van financiële uitbuiting bij zullen komen? Van der Laan: ‘Dat is moeilijk te zeggen. Welke mensen zijn nu het meest kwetsbaar voor financieel misbruik? Dat zijn vooral vrouwen van boven de 80. Die zijn vaker alleen dan mannen omdat ze langer leven. Het digitale tijdperk is aan de meesten van hen voorbij gegaan. Ze zijn niet of nauwelijks thuis op de computer en ze hebben vaak ook niet zelf de financiën gedaan. Dat deed hun man, of hun kinderen doen het nu. Mensen die nu rond de 70 zijn, zijn veel zelfstandiger. Ze Facebooken, ze kunnen telebankieren etc. De generatie tachtigers laten meer van anderen afhangen en lopen meer risico’s als ze afhankelijk zijn.
‘Misschien wordt het misbruik juist minder. Je ziet dat mensen steeds vaker naar de notaris gaan voor een notariële volmacht en een levenstestament. Op die manier maak je de kans op misbruik in ieder geval kleiner. Een volmacht is bedoeld om de zaken te regelen voor een eventuele latere periode van wilsonbekwaamheid, bijvoorbeeld door dementie. Mensen die bijvoorbeeld pas geleden de diagnose Alzheimer hebben gekregen, zouden de mogelijkheid van een volmacht kunnen gebruiken of een levenstestament. Een levenstestament bestaat vaak uit twee volmachten: een voor de financiën en een voor de medische en persoonlijke zaken.
Stijging levenstestamenten
Het aantal levenstestamenten wordt per kwartaal bijgehouden. 4 Jaar geleden werden per kwartaal rond de 22.000 levenstestamenten opgesteld en in 2017 steeg dat naar meer dan 30.000. In 2016 zijn er bijna 40 procent meer levenstestamenten afgesloten dan een jaar eerder.
Van der Laan: ‘Mensen zijn er veel meer mee bezig. Niet alleen ouderen, ook jongere mensen die geen partner hebben bijvoorbeeld.’
Bron: Stappenplan financieel misbruik ouderen in de spotlights. ‘Bij het geringste vermoeden vraag ik door’, Jolanda aan de Stegge, Notariaat Magazine juni 2017.
